Powołanie kogoś do spadku nie oznacza, że dana osoba z mocy samego prawa nabywa własność poszczególnych składników majątkowych spadkodawcy wraz z chwilą jego śmierci. Niezbędne jest w tym zakresie przejście przez właściwe postępowanie spadkowe, które może przejawiać się w dwóch odmiennych formach. Jak zatem wygląda takie postępowanie i z jakimi obowiązkami się wiąże?
Kiedy następuje nabycie spadku?
Dziedziczenie może odbywać się na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego albo na mocy pozostawionego testamentu. Niezależnie od tego spadek nabywa się wraz z chwilą złożenia oświadczenia w przedmiocie nabycia spadku (wprost albo z dobrodziejstwem inwentarza) albo po upływie 6 miesięcy licząc od dnia, kiedy dana osoba dowiedziała się o tytule swojego powołania do spadku.
Nabycie spadku przez złożenie oświadczenia lub z mocy samego prawa nie powoduje jednak, że dana osoba może swobodnie i dobrowolnie dysponować przyznanym jej majątkiem zmarłego – nawet gdy jest jedynym spadkobiercą. Niezbędne jest bowiem formalne potwierdzenie nabytych praw do spadku, a takie może nastąpić wyłącznie w ramach stosownego postępowania sądowego albo notarialnego.
Czym jest postępowanie spadkowe?
Postępowanie spadkowe jest tak naprawdę drogą do załatwienia wszystkich formalności prawnych związanych z uzyskaniem jakiegokolwiek tytułu do masy spadkowej. Nie ma przy tym znaczenia, na podstawie jakiego tytułu spadkobierca został powołany do dziedziczenia. Innymi słowy, powołanie do spadku na mocy przepisów ustawy albo na mocy postanowień testamentowych zawsze będzie oznaczało konieczność przejścia przez postępowanie spadkowe.
Ustawodawca nie nakłada obowiązku podjęcia postępowania spadkowego w ściśle oznaczonym terminie, co oznacza, że spadkobierca może potwierdzić swoje prawa do spadku w każdym czasie, nawet wiele lat po śmierci spadkodawcy. Z praktycznego punktu widzenia takie sprawy lepiej jest jednak załatwiać od ręki, szczególnie gdy w skład spadku wchodzą nieruchomości. Dokonanie zmian ewidencyjnych w pozostawionym majątku (wpisanie nowego właściciela w miejsce nieżyjącego już spadkodawcy) wymaga przedstawienia stosownego dokumentu potwierdzającego definitywne nabycie praw do spadku – stąd konieczność szybkiego przeprowadzenia postępowania spadkowego jest tak ważna.
Postępowanie spadkowe występuje wyłącznie w dwóch formach:
- postępowania sądowego w sprawie stwierdzenia nabycia spadku;
- postępowania notarialnego, w którym sporządzany jest protokół dziedziczenia oraz akt poświadczenia dziedziczenia.
Wybór formy postępowania spadkowego należy co do zasady do spadkobierców, przy czym uzależniony jest od zgodnej woli wszystkich dziedziczących.
Notarialne postępowanie spadkowe
Stosunkowo najszybszą formą postępowania spadkowego jest sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia w wybranej kancelarii notarialnej. Ta opcja jest jednak dostępna tylko wtedy, gdy mamy do czynienia wyłącznie z jednym spadkobiercą albo gdy większa ilość spadkobierców nie wyraża ku temu sprzeciwu (np. nie kwestionuje pozostawionego testamentu zmarłego). Pamiętajmy jednak, że forma notarialna jest możliwa do przeprowadzenia tylko wtedy, gdy zagwarantowana jest obecność przy tej czynności wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi. Innymi słowy, przy sporządzaniu aktu poświadczenia dziedziczenia muszą być obecne wszystkie osoby z najbliższego kręgu rodziny zmarłego, nawet jeśli nie zostały powołane do dziedziczenia. Jeśli ten warunek nie zostanie spełniony, postępowanie spadkowe może odbyć się wyłącznie przed sądem.
Przykład 1.
Pan Michał jest jednym z 3 synów zmarłego pana Kazimierza. Ojciec braci pozostawił po sobie testament, w którym do całości spadku powołał wyłącznie pana Michała (pominął zaś pana Kacpra i pana Wojciecha). Pan Michał chciałby dopełnić formalności spadkowych przed notariuszem, o czym poinformował swoich braci. Pan Kacper zgadza się na to rozwiązanie, jednak pan Wojciech twierdzi, że testament pana Kazimierza jest wadliwy i żąda jego unieważnienia. W tej sytuacji nie będzie można sporządzić aktu poświadczenia dziedziczenia, a pan Michał będzie musiał skorzystać z drogi sądowej, aby wykazać swoje prawa do spadku.
Notarialne postępowanie spadkowe jest bardzo szybkie, choć oczywiście wymaga uprzedniego umówienia się na konkretny termin w kancelarii. Osoby uczestniczące w czynności muszą zabrać ze sobą dowód tożsamości (dowód osobisty albo paszport), odpis aktu zgonu spadkodawcy, odpis aktu urodzenia spadkobierców (ew. odpis aktu małżeństwa, gdy w wyniku ślubu spadkobierca zmienił nazwisko). W przypadku gdy mamy do czynienia z dziedziczeniem testamentowym konieczne będzie zabranie ze sobą także oryginału testamentu – notariusz musi bowiem dokonać jego otwarcia i ogłoszenia, z którego sporządzi stosowny protokół.
Notarialne postępowanie spadkowe nie może mieć miejsca, gdy toczy się już postępowanie w sprawie stwierdzenia nabycia spadku przed sądem lub gdy zostało już wydane postanowienie w takim zakresie.
Sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia wymaga uiszczenia stosownej opłaty – taksy notarialnej. Opłata jest stała i nie ma znaczenia, jak duży jest nabyty spadek – koszt to maksymalnie 50 zł + VAT. Oprócz APD notariusz jest zobowiązany do przygotowania protokołu dziedziczenia, który kosztuje maksymalnie 100 zł + VAT. Dodatkowo strony czynności muszą zapłacić za wypisy APD – maksymalnie 6 zł + VAT za każdą stronę wypisu. Łączny koszt takiego postępowania nie powinien przekroczyć więc 200 zł. Warto przy tym wspomnieć, że każdy notariusz może stosować upusty w pobieranych opłatach – zależy to jednak od praktyki w danej kancelarii.
Sądowe postępowanie spadkowe
W przypadku gdy niemożliwe jest przeprowadzenie notarialnego postępowania spadkowego, w grę wchodzić może już jedynie postępowanie przed sądem. W praktyce pojawia się ono najczęściej wtedy, gdy którykolwiek z członków rodziny zmarłego kwestionuje ostatnią wolę zmarłego.
Sądowe postępowanie spadkowe wymaga złożenia wniosku o stwierdzenie nabycia spadku po określonej osobie. Pismo takie powinno zostać skierowane (osobiście lub listem poleconym) do sądu rejonowego właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania zmarłego. Wnioskodawcą może być każdy, kto żąda potwierdzenia swoich praw do spadku. Ważne jest jednak to, aby wskazał on w swoim piśmie pozostałych uczestników postępowania, tzn. osoby, które należą do kręgu najbliższej rodziny spadkodawcy (tych, którzy mogliby dziedziczyć na podstawie ogólnych przepisów kc – z reguły są to dzieci, wnuki i małżonek zmarłego, względnie dalsi krewni).
Wniosek o wszczęcie postępowania spadkowego podlega opłacie sądowej, która wynosi 100 zł – zobowiązanym do zapłaty jest wnioskodawca. Do pisma należy dołączyć wszystkie te dokumenty, które były wymienione przy notarialnym postępowaniu spadkowym (oprócz dowodów tożsamości). Wniosek musi zostać złożony w takiej liczbie odpisów, w jakiej występują wszyscy uczestnicy postępowania + 1 egzemplarz dla sądu.
Sądowe postępowanie spadkowe, choć tańsze niż to notarialne, trwa znacznie dłużej. Z reguły od dnia złożenia wniosku w sądzie do dnia wyznaczenia rozprawy mija od 3 do 6 miesięcy (zdarzają się terminy zarówno krótsze, jak i dłuższe). Sąd powiadamia o terminie rozpraw listem poleconym, co do zasady na miesiąc przed planowaną rozprawą. Wnioskodawca oraz pozostali uczestnicy postępowania muszą stawić się w sądzie w celu złożenia wyjaśnień w sprawie – sąd będzie ustalał, kto i w jakich udziałach nabędzie pozostawiony spadek. Niestety nie da się ustalić, jak długo może potrwać dana sprawa, ponieważ zależy to od wielu różnych okoliczności – np. tego, czy ktoś podważa pozostawiony testament, czy ostatnia wola zmarłego jest ważna, jak dużo jest spadkobierców oraz od ich zachowania. Zdarzają się więc sprawy, które kończą się już na 1 rozprawie, ale są też i takie, które trwają kilka, a nawet kilkanaście miesięcy i wymagają wówczas przeprowadzenia kilku rozpraw. Podczas każdej z nich sąd pyta wnioskodawcę, czy wie coś o pozostawionych testamentach przez zmarłego, czy toczyły się inne sprawy spadkowe po takiej osobie, czy spadkodawca był świadomy w trakcie wyrażania swojej ostatniej woli, jacy są dokładni członkowie jego rodziny.
Jeśli postępowanie sądowe dobiegnie końca, sąd wyda postanowienie ws. stwierdzenia nabycia spadku – jest to dokument zrównany rangą z notarialnym poświadczeniem dziedziczenia i potwierdza on nabycie praw do spadku przez konkretne osoby. Orzeczenie stanowi podstawę wpisu w księgach wieczystych, umożliwia także pełen dostęp do rachunków bankowych zmarłego. Wnioskodawca lub uczestnik postępowania może otrzymać odpis postanowienia, jednak w tym celu musi złożyć wniosek o jego wydanie – koszt odpisu to 20 zł (jest on doręczany przez sąd listownie albo można go odebrać osobiście).
Podsumowanie
Postępowanie spadkowe jest niezbędne do tego, aby formalnie potwierdzić prawa do nabytego spadku. Może się ono odbyć w formie notarialnej albo sądowej, przy czym każda z nich wiąże się z konkretnymi kosztami. Przyjęło się, że notarialne postępowanie spadkowe jest możliwe tylko wtedy, gdy pomiędzy spadkobiercami i rodziną zmarłego panują dobre relacje i nikt nie kwestionuje ostatniej woli spadkodawcy. Sądowe postępowanie spadkowe pojawia się zaś najczęściej wtedy, gdy w rodzinie nie da się ustalić wspólnego stanowiska co do ostatecznego przeznaczenia majątku zmarłego.
