Ostatnia wola testatora jest bardzo istotna – zarówno z punktu widzenia spadkodawcy, jak i spadkobierców. Dlatego tak ważne jest, aby testament pozostawiony po zmarłym był prawidłowo sporządzony, nie posiadał żadnych niedomówień czy luk, które mogłyby zostać następnie wykorzystane do jego obalenia. Prawo polskie dopuszcza wiele rodzajów i form testamentów, takich jak testamenty ustne, własnoręcznie spisane, tzw. testamenty podróżne czy też wojskowe. Przy czym najbezpieczniejszym z nich jest bez wątpienia testament notarialny, chociażby dlatego, że wszystkie wcześniej wspomniane rodzaje testamentów są traktowane jako dokumenty prywatne, zaś ostatnia wola sporządzona w formie aktu notarialnego stanowi dokument o mocy urzędowej.
Największym problemem, z jakim można spotkać się przy testamentach spisywanych własnoręcznie, jest brak wiedzy prawniczej osób je sporządzających. Wskutek tego testamenty te niejednokrotnie nie wywołują takich rezultatów, jakich oczekiwał testator. Ostatnie wole spadkodawców często posiadają liczne błędy dotyczące podziału majątku oraz wydziedziczenia, przez co takie testamenty w łatwy sposób mogą zostać podważone, a spadkobiorcy wskazani w dokumentach mogą nie otrzymać darowanego im przez spadkodawców majątku. Należy pamiętać, że testament obarczony licznymi błędami może zostać przez sąd uznany za nieważny, a wówczas wola spadkodawcy wyrażona w testamencie zostanie zastąpiona zasadami ustawowymi. Tylko testament notarialny, sporządzony przez profesjonalnego prawnika, jakim z całą pewnością jest notariusz, daje gwarancję prawidłowego spisania ostatniej woli spadkodawcy.
Charakter testamentu notarialnego
Przepisy odnoszące się do testamentu notarialnego zostały uregulowane w ustawie Kodeks cywilny (dalej jako KC). Bezpośrednio zaś do możliwości sporządzenia tego rodzaju dokumentu odnosi się art. 950 KC. Jak zostało wskazane na wstępie, testament notarialny jako jedyny traktowany jest jak dokument urzędowy, co w razie sporu sądowego stawia go w hierarchii dowodów wyżej od innych rodzajów dokumentów mających potwierdzać ostatnią wolę spadkodawcy. Mimo że taki rodzaj sporządzenia aktu jest trudniejszy, aniżeli własnoręczne spisanie ostatniej woli, oraz wiąże się z koniecznością poniesienia kosztów notarialnych, wydaje się, że jako jedyna forma gwarantuje względny spokój o stan majątkowy spadkodawcy.
Forma sporządzenia testamentu notarialnego charakteryzuje się wysokim formalizmem oraz skomplikowaniem. Nie należy się jednak tego obawiać, gdyż udając się do notariusza, nie trzeba posiadać specjalistycznej wiedzy. Wystarczy świadome i jednoznaczne wyrażenie woli co do rozporządzenia swoim majątkiem na wypadek własnej śmierci, natomiast resztą spraw formalnych zajmie się notariusz.
Testament notarialny, w porównaniu z testamentem własnoręcznym, bezspornie zwiększa pewność spadkodawcy, że jego testament jest ważny i wywrze zamierzony przez niego efekt odnośnie do dokonanych w nim rozrządzeń. W związku z powyższym można uznać, że omawiany dokument sporządzony przez notariusza przewyższa swoją mocą prawną inne rodzaje testamentów.
Zalety testamentu notarialnego
Wśród rodzajów dokumentów utrwalających ostatnią wolę osób zmarłych przeważa testament sporządzony własnoręcznie, przy czym testament notarialny zyskuje w ostatnich latach coraz wyższą popularność. Przyrost zainteresowania dokumentami sporządzanymi przez notariusza należy upatrywać w zauważalnym wzroście spraw spadkowych mających swój finał na salach sądowych oraz poszerzaniu się świadomości prawnej polskiego społeczeństwa.
Już na wstępie należy podkreślić, że omawiany rodzaj testamentu, mimo konieczności udania się do kancelarii notarialnej oraz odpłatności sporządzenia aktu notarialnego, posiada najwięcej zalet wśród wszystkich wyodrębnionych w KC form testamentów.
Omawiana forma jest w stanie szczegółowo przekazać ostatnią wolę zmarłego. Wpływa na to fakt, że już przy samym formułowaniu rozporządzeń majątku, spadkodawca korzysta z pomocy profesjonalnego prawnika. Dzięki temu zapisy testamentu są jednoznaczne, zrozumiałe i bardzo trudne do podważenia. Co więcej, notariusz ma obowiązek zadbać o to, aby sam dokument nie posiadał jakichkolwiek wad formalnych czy omyłek pisarskich. Dodatkowo można przy tym zwrócić uwagę, iż notariusz jest zobowiązany do odmówienia sporządzenia testamentu, jeżeli dojdzie on do przekonania, że spadkodawca może nie być w stanie samodzielnie i w pełni świadomie rozporządzać swoim majątkiem, dzięki czemu utrudnione zostaną próby podważania testamentu z uwagi na brak zdolności testowania spadkodawcy.
Kolejnym argumentem jest to, że obowiązkiem notariusza jest przechowanie oryginału testamentu do chwili jego otwarcia (śmierci spadkodawcy). Gwarantuje to, że po śmierci testatora akt zawierający jego ostatnią wolę nie zostanie spreparowany czy też zniszczony przez osobę, która może uważać rozporządzenie zmarłego za niesprawiedliwe.
W związku z tym, że testament notarialny sporządzany jest przez osobę trzecią (notariusza), jest on dostępny dla szerszej grupy testatorów. Omawiany testament mogą bez przeszkód sporządzić osoby niemówiące, niesłyszące oraz osoby niepiśmienne. W przypadku osób niepotrafiących pisać, zamiast podpisu składają oni tuszowy odcisk palca, obok którego notariusz zapisuje ich imię i nazwisko.
Niewątpliwie dużym plusem tego rodzaju aktu jest moc dowodowa, jaką posiada on w postępowaniu dowodowym prowadzonym przez sąd. Akt sporządzony przez notariusza ma moc dokumentu urzędowego. Dla porównania testament spisany własnoręcznie czy sporządzony ustnie jest dokumentem prywatnym – KC przypisuje im o wiele mniejszą moc dowodową, aniżeli w przypadku dokumentu urzędowego.
Znacznym ułatwieniem jest także fakt, że jedynie w testamencie notarialnym można ustanowić zapisy windykacyjne. Zapis windykacyjny to postanowienia testatora, na podstawie którego konkretnie wskazana w testamencie osoba, która nie musi, ale może być spadkobiercą, nabywa z chwilą otwarcia spadku konkretny przedmiot należący do spadkodawcy. Zapis windykacyjny dotyczy zawsze jednego, konkretnego prawa lub rzeczy. Jeśli zatem spadkodawca zapisze jednej osobie kilka przedmiotów, należy odczytywać to jako kilka samodzielnych zapisów windykacyjnych na rzecz tej samej osoby.
Forma testamentu notarialnego
Jak już wskazuje sama nazwa, omawiany rodzaj testamentu musi przyjąć formę aktu notarialnego. Niestety art. 950 KC stanowi wyłącznie, że „testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego”. Dlatego aby bardziej przybliżyć cechy, jakie musi posiadać testament notarialny, należy sięgnąć do ustawy Prawo o notariacie (dalej jako Prawo o notariacie).
Przepis art. 80 Prawa o notariacie wskazuje, że testament notarialny musi być sporządzony w sposób zrozumiały i przejrzysty, zaś przy jego sporządzaniu notariusz jest zobowiązany do udzielenia spadkodawcy niezbędnych wyjaśnień dotyczących natury testamentu oraz skutków dokonywanych przez niego rozrządzeń. Co więcej, zgodnie z art. 85 Prawa o notariacie notariusz musi wylegitymować testatora oraz określić, czy ma on zdolność do czynności prawnych. Jeżeli poweźmie wątpliwość, czy spadkodawca posiada zdolność testowania, wówczas nie wolno mu sporządzić testamentu. Kolejno art. 88 Prawa o notariacie zobowiązuje spadkodawcę do złożenia osobistego podpisu pod testamentem w obecności notariusza. Dodatkowo wskazać trzeba, że arkusze, na których sporządzony jest akt, powinny być ponumerowane, parafowane i połączone ze sobą. Po sporządzeniu aktu, a przed jego podpisaniem, notariusz ma obowiązek odczytać akt testatorowi i przekonać się, że ten dobrze rozumie treść aktu oraz że akt rzeczywiście wyraża jego wolę.
Trzeba również zwrócić uwagę na fakt, że jeżeli spadkobierca nie czuje się pewnie co do swojej wiedzy czy też umiejętności porozumiewania się, może zjawić się w kancelarii notarialnej w obecności osoby trzeciej, np. członka rodziny. Obecna osoba trzecia powinna również podpisać się pod aktem notarialnym. Jest również dopuszczalne zawarcie w akcie wzmianki o obecności osoby towarzyszącej, bez konieczności składania przez nią podpisu.
Jakie mogą być przyczyny nieważności testamentu notarialnego?
Mimo że bardzo rzadko, w praktyce mogą zaistnieć przypadki, kiedy sporządzony akt notarialny staje się nieważny.
W związku z tym, że nad zgodnością rozporządzeń spadkodawcy z prawem czuwa notariusz, takie przypadki są marginalne. Rzadkość stanowią również błędy merytoryczne (tj. błędy w stosowaniu prawa). Częstsze są natomiast przypadki, kiedy to nieważność testamentu pociągają za sobą błędy – nieważność testamentu notarialnego wystąpi w przypadku, gdy sporządzi go osoba nieuprawniona, np. notariusz przebywający w stanie spoczynku, albo osoba wydalona z izby notarialnej na mocy orzeczenia dyscyplinarnego.
Sąd Najwyższy w swoim postanowieniu z 12 października 1992 roku, I CRN 156/92, stwierdził dodatkowo, że „za nieważny należy uznać testament w sytuacji, gdy testator nie złożył ustnie przed notariuszem oświadczenia woli, a jedynie przyniósł je w formie pisemnej i notariusz pismo spadkodawcy przepisał w akcie notarialnym, akt zaś został odczytany i podpisany”.
Notarialny rejestr testamentów
Dużym ułatwieniem dla spadkodawców, wynikającym ze sporządzenia testamentu notarialnego, jest fakt, że testament sporządzony przez notariusza może zostać wprowadzony do Notarialnego Rejestru Testamentów (niestety rejestr ten nie jest obowiązkowy). Wpis testamentu do rejestru jest nieodpłatny.
Dokument wprowadzony do rejestru zostaje zabezpieczony, a do jego wglądu za życia spadkodawcy nie może zostać upoważniony nikt poza nim samym. Z kolei po śmierci testatora spadkobiercy za pomocą rejestru mogą dowiedzieć się, do którego notariusza mają zgłosić się po testament. Każdy, kto okaże w dowolnej kancelarii notarialnej odpis aktu zgonu, uzyska informację o sporządzonych i zarejestrowanych testamentach określonego spadkodawcy lub o ich braku. Jest to rozwiązanie bardzo pomocne z tego względu, że często spadkodawca nie informuje przyszłych spadkobierców o sporządzonym testamencie, zaś sam notariusz niejednokrotnie nie ma realnych możliwości dowiedzenia się o śmierci testatora, a tym samym zawiadomienia spadkodawców o otwarciu spadku.
Testament notarialny – podsumowanie
Ludzie nie lubią myśleć o swojej śmierci, przez co często nie decydują się na sporządzenie testamentu bądź odwlekają jego sporządzenie do ostatniej chwili. Takie działanie może mieć jednak daleko idące negatywne skutki. Brak dokładnego spisania ostatniej woli może doprowadzić do wielu konfliktów wśród spadkobierców, z kolei testament spisany przed samą śmiercią – do próby jego podważenia z uwagi na wiek i stan zdrowia testatora.
Z uwagi na powyższe, o rozporządzeniu swoim majątkiem na wypadek śmierci należy pomyśleć zawczasu i zrobić to ostrożnie, aby przez swoją niewiedzę czy brak doświadczenia w kwestiach prawniczych nie dopuścić się błędów merytorycznych czy formalnych dokumentu, które mogą skutkować nieważnością testamentu. Najlepszym rozwiązaniem wydaje się testament notarialny. Taki testament sporządzany jest przez profesjonalnego prawnika, który pomoże spadkodawcy prawidłowo przekazać w akcie jego wolę. Co więcej, testament ten ma moc dokumentu urzędowego, co stanowi o jego bardzo wysokiej mocy dowodowej w ewentualnym postępowaniu sądowym. Z całą pewnością można stwierdzić, że testament notarialny jest najlepszym gwarantem tego, że po śmierci testatora jego ostatnia wola zostanie wykonana w sposób prawidłowy, zgodnie z intencją spadkodawcy.
