Zapis windykacyjny pozwala spadkodawcy zrobić to, czego nie może zrobić, gdy wyznacza spadkobiercę – przekazać konkretny składnik swojego majątku. Jest to zatem instrument znacznie bardziej precyzyjny niż samo powołanie do spadku, bo spadkobierca dziedziczy spadek, a nie wskazane składniki majątku spadkodawcy. W jaki sposób uczynić zapis windykacyjny, co można zapisać, jakie prawa i obowiązki są z nim związane?
Czym jest zapis windykacyjny?
W testamencie spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku – jest to tzw. zapis windykacyjny. Do nabycia dochodzi zatem automatycznie z chwilą śmierci spadkodawcy. Istotne ograniczenie dla spadkodawcy polega na tym, że zapis windykacyjny może być umieszczony tylko w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego (art. 9811 Kodeksu cywilnego).
Treść testamentu notarialnego zawierającego zapis windykacyjny może ograniczać się wyłącznie do zamieszczenia takiego zapisu. Może tym samym dojść do sytuacji, że dziedziczenie spadku następuje według reguł ustawowych, a jedynie nabycie jednego ze składników majątku spadkodawcy następuje na podstawie testamentu notarialnego.
Zapis windykacyjny a zapis zwykły - różnice
Dlaczego warto wybrać zapis windykacyjny, a nie zapis zwykły? W przypadku tego drugiego, z chwilą otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) przedmiot zapisu nie przechodzi od razu (automatycznie) na zapisobiercę - uzyskuje on jedynie roszczenie o to, aby spadkobiercy wykonali ciążące na nich zobowiązanie. Zapis zwykły jest zatem mniej korzystny dla zapisobiercy, choć prostszy do wykonania dla spadkodawcy. Spadkodawca nie musi bowiem ponosić żadnych kosztów w związku z ustanowieniem zapisu zwykłego – może go umieścić w każdym testamencie, także w tym sporządzonym własnoręcznie.
Choć zamieszczenie zapisu windykacyjnego wymaga określonych formalności i poniesienia kosztów, to już odwołanie takiego zapisu jest znacznie mniej sformalizowane. Każdy testament, w tym testament notarialny zawierający zapis windykacyjny, można odwołać m.in. w ten sposób, że spadkodawca sporządzi inny, nowy testament, w którym zaznaczy, które postanowienia poprzednich testamentów ulegają odwołaniu. Można zatem w testamencie ustnym czy własnoręcznym odwołać w całości (bądź części) sporządzony wcześniej testament notarialny.
Co można przekazać, wykorzystując zapis windykacyjny?
Nie wszystko może być przedmiotem zapisu windykacyjnego. Zapis może obejmować jedynie:
- rzecz oznaczoną co do tożsamości (np. samochód, nieruchomość);
- zbywalne prawo majątkowe;
- przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
- ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Przedmiotem zapisu powinna być rzecz, która należy do spadkodawcy. Ocena, czy ten warunek jest spełniony następuje nie w momencie spisywania testamentu i ustanawiania zapisu windykacyjnego, ale w chwili śmierci spadkodawcy. Zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r. sygn. akt III CZP 46/12, w której jednoznacznie stwierdzono, iż zapisem windykacyjnym mogą być objęte ww. przedmioty majątkowe należące do majątku wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej.
Zapis windykacyjny nie może być "pod warunkiem"
Zapis windykacyjny powinien być zasadniczo definitywny. Zastrzeżenie warunku lub terminu uczynione przy ustanawianiu zapisu windykacyjnego uważa się za nieistniejące. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia zapis nie zostałby uczyniony, zapis windykacyjny jest nieważny. Zasady tej nie stosuje się, jeżeli ziszczenie się lub nieziszczenie się warunku albo nadejście terminu nastąpiło przed śmiercią spadkodawcy. Zapis windykacyjny nieważny ze względu na zastrzeżenie warunku lub terminu nie jest całkowicie „nieważny”, wywołuje jednak wyłącznie skutki właściwe dla zapisu zwykłego uczynionego pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu (chyba że co innego wynika z treści testamentu lub z okoliczności).
Odpowiedzialność za długi spadkowe
Otrzymanie zapisu windykacyjnego to nie tylko określone prawa dla zapisobiercy, ale i obowiązki. Zapisobierca windykacyjny odpowiada bowiem za długi spadkowe. Do chwili działu spadku ponosi odpowiedzialność solidarną wraz ze spadkobiercami. Odpowiedzialność ta polega na tym, że kilku dłużników jest zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel (np. bank, w którym spadkodawca miał zaciągnięty kredyt) może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a spłacenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia z długu pozostałych. Aż do całkowitego spłacenia wierzyciela wszyscy dłużnicy solidarni pozostają zobowiązani. Oznacza to, że wierzyciel może zwrócić się do osoby, która uzyskała zapis windykacyjny, aby ta spłaciła dług spadkodawcy.
Natomiast od chwili działu spadku spadkobiercy i osoby, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne, ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe proporcjonalnie do wartości otrzymanych przez nich przysporzeń. Przykładowo, jeśli wartość zapisu windykacyjnego wynosi 50 tys. zł, a czysta wartość spadku, którą otrzymał spadkobierca wynosi 150 tys. zł, to zapisobierca odpowiada za 1/4 długu, a spadkobierca za 3/4 długu.
Odpowiedzialność zapisobiercy windykacyjnego ma jednak zawsze ostateczną granicę – nie może przekroczyć wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego (którą ustala się według stanu i cen z chwili otwarcia spadku).
Przykład 1:
Przedmiotem zapisu windykacyjnego był samochód, który zapisobierca otrzymał i zaczął go użytkować, jednak doszło z jego winy do kolizji, w której samochód uległ całkowitemu zniszczenia, a zapisobierca nie miał wykupionej polisy autocasco. Okazało się, że spadkodawca miał niespłacony kredyt w banku. Bank może żądać od zapisobiercy spłaty kredytu (maksymalnie jednak do kwoty wartości samochodu otrzymanego w zapisie). Nadal taki zapisobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe. Realnie nie posiada on już żadnej korzyści z tytuły otrzymania zapisu (bo przedmiot zapisu już nie istnieje, gdyż został zniszczony), ale jednak zakres jego odpowiedzialności ocenia się z według stanu i cen z chwili śmierci spadkodawcy.
Zapis windykacyjny a zachowek
Osoba, która otrzymała zapis windykacyjny może być również zobowiązana do zapłaty zachowku (czyli pewnej „gwarantowanej” prawem części spadku przysługującej najbliższym zmarłego, którzy do dziedziczenia nie zostali powołani i nie otrzymali środków w innej formie, np. w postaci darowizny za życia spadkodawcy). Jeżeli uprawniony do zachowku nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego. Zapisobierca windykacyjny może zwolnić się od tego obowiązku przez wydanie przedmiotu zapisu.
Opodatkowanie zapisu windykacyjnego
Zapis windykacyjny podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn. Podatnikiem jest zapisobierca, a obowiązek podatkowy powstaje z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku, postanowienia częściowego stwierdzającego nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia lub wydania europejskiego poświadczenia spadkowego. Podobnie jak przy dziedziczeniu, jeśli zapisobierca należy do tzw. grupy zerowej (najbliższej dla spadkodawcy rodziny), może skorzystać z tzw. całkowitego zwolnienia podatkowego i po spełnieniu określonych warunków nie płacić żadnego podatku.
