Przepisy prawa cywilnego dopuszczają możliwość odwołania skutecznie dokonanej darowizny. Wielokrotnie już omawialiśmy podatkowe skutki samej darowizny, natomiast w niniejszym artykule odniesiemy się do konsekwencji podatkowych jakie niesie za sobą odwołanie darowizny.
Kiedy darowizna może zostać odwołana?
Darowizna jest umową konsensualną, a zatem dla jej ważności konieczna jest zgodna wola obu stron stosunku prawnego. Natomiast odwołanie darowizny jest czynnością jednostronną.
Otóż jak podaje art. 898 § 1 Kodeksu cywilnego (kc), darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.
Prawo odwołania darowizny stwarza dla darczyńcy możność pozbawienia obdarowanego korzyści i odzyskania jej z powrotem przez darczyńcę.
Pojęcie rażącej niewdzięczności nie zostało zdefiniowane w ustawie. Każdy przypadek jest zatem oceniany indywidualnie, przy czym należy pamiętać, że nie każdy spór i nie każdy przejaw zachowania sprzecznego z wolą darczyńcy uzasadnia twierdzenie o dopuszczeniu się przez obdarowanego rażącej niewdzięczności. Odwołanie darowizny uzasadnia bowiem takie zachowanie obdarowanego, które cechuje się znacznym nasileniem złej woli kierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej, przy czym zachowanie to cechuje upór, nieprzejednanie, nieprzyjazny zamiar.
Wśród przykładów czynów świadczących o rażącej niewdzięczności obdarowanego wymienia się w szczególności odmówienie pomocy w chorobie, odmowę pomocy osobom starszym, naruszenie czci, naruszenie nietykalności cielesnej, rozpowszechnianie uwłaczających informacji o darczyńcy, pobicie czy ciężkie znieważenia. Jednocześnie nie uzasadniają odwołania darowizny, czyli nie noszą znamion rażącej niewdzięczności, czyny nieumyślne obdarowanego, drobne czyny umyślne, ale niewykraczające w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe i rodzinne, jak też zdarzenia wywołane zachowaniem czy działaniem darczyńcy.
Skutki odwołania darowizny
Niezależnie od tego, co jest przedmiotem umowy darowizny, w momencie złożenia oświadczenia o odwołaniu darowizny powstaje zobowiązanie do zwrotu jej przedmiotu. W takim przypadku stosujemy wprost przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Co jednak istotne, nawet skuteczne odwołanie darowizny i zwrot przedmiotu przez obdarowanego na rzecz darczyńcy w żaden sposób nie niweczy skuteczności pierwotnej czynności.
Pierwotnej darowizny nie uznaje się za czynność niebyłą czy też nieważną. Przeniesienie własności przedmiotu darowizny z powrotem na darczyńcę nie ma znaczenia dla zobowiązania podatkowego powstałego w związku z uprzednio zawartą umową darowizny.
W odniesieniu zaś do przeniesienia własności przedmiotu darowizny z powrotem na darczyńcę na skutek odwołania przez niego darowizny należy jedynie podkreślić, że odwołanie darowizny ma skutek ex nunc. Nie niweczy więc pierwotnie uczynionej darowizny i jej skutków.
Jak wskazał WSA w Poznaniu w wyroku z 6 czerwca 2017 roku (I SA/Po 1687/16), z chwilą przyjęcia darowizny powstaje obowiązek podatkowy w podatku od spadków i darowizn, którego nie unicestwia jej późniejsze odwołanie
W konsekwencji, jeżeli osoba obdarowana z tytułu otrzymanej darowizny opłaciła podatek od spadków i darowizn, a następnie darowizna została skutecznie odwołana i doszło do zwrotu przedmiotu świadczenia, to nie uzasadnia to wniosku o zwrot zapłaconego podatku.
W tym miejscu warto też wskazać, że odwołanie darowizny i zwrot przedmiotu darowizny jest dla darczyńcy neutralny podatkowo na gruncie podatku od spadków i darowizn. Ustawa o podatku od spadków i darowizn obejmuje czynność darowizny, lecz nie obejmuje jej odwołania, co potwierdził Dyrektor IS w Katowicach w interpretacji z 25 sierpnia 2016 roku (IBPB-2-1/4515-179/16-1/MD).
Przykład 1.
Ciotka przekazała w drodze umowy darowizny swojemu bratankowi nieruchomość. Bratanek z tytułu otrzymanej darowizny opłacił podatek, który pobrał notariusz. Na skutek rażącej niewdzięczności ciotka odwołała darowiznę i wezwała bratanka do zwrotu nieruchomości. Jakie skutki wywołuje odwołanie darowizny mieszkania?
W momencie zwrotu przedmiotu darowizny ciotka nie będzie podlegać opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn. Bratanek nie może natomiast wnioskować o zwrot uprzednio zapłaconego podatku od otrzymanej darowizny.
Odwołanie darowizny niewykonanej
Jak wskazaliśmy na wstępie, darowizna jest umową, a więc dwustronną czynnością prawną, choć jednostronnie zobowiązującą. W konsekwencji, aby doszło do darowizny, konieczne jest zgodne oświadczenie woli: darczyńca przekazuje nieodpłatnie określone mienie, natomiast obdarowany zgadza się na jego przyjęcie i objęcie go swoim prawem własności. Nie ma znaczenia dla umowy darowizny konkretny, zindywidualizowany motyw dokonanego nieodpłatnie przysporzenia.
W myśl art. 60 kc z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie jej w postaci elektronicznej (oświadczenie woli).
W konsekwencji, jeśli osoba, która ma być obdarowana, nie przyjmuje darowizny, to umowa jest nieważna, ponieważ brakuje zgodnych oświadczeń woli obu stron. To z kolei oznacza, że taka darowizna nie może zostać odwołana, skoro w ogóle nie doszło do zawarcia umowy.
Ponadto ewentualne otrzymanie przedmiotu darowizny i zwrot nie generuje w tym przypadku żadnych skutków ani prawnych, ani też podatkowych.
Przykład 2.
Ojczym przelał swojemu pasierbowi 100 000 zł na jego rachunek bankowy, po czym powiadomił go o dokonanej darowiźnie. Pasierb nie chciał od swojego ojczyma żadnych prezentów, w związku z czym jeszcze tego samego dnia wykonał przelew zwrotny. Ze środków tych pasierb w żaden sposób nie korzystał. Czy zwrot nieprzyjętej darowizny rodzi konsekwencje podatkowe?
W tych okolicznościach nie można uznać, że doszło do zawarcia umowy darowizny. Pasierb nie stał się osobą obdarowaną i nie ma obowiązku dokonywania zgłoszenia darowizny do urzędu skarbowego. Żadne obowiązki nie powstają również po stronie ojczyma.
Podsumowując powyższe, warto podkreślić, że tylko w przypadku wystąpienia przesłanki rażącej niewdzięczności możliwe jest dokonanie odwołania darowizny, co równoznaczne jest z żądaniem jej zwrotu na rzecz darczyńcy.
