Akt normatywny to tekst wydawany przez parlament (sejm i senat) np. w postaci ustawy. Dla porównania - akt administracyjny natomiast to akt wydany przez organy publiczne np. w formie decyzji. Do wydania aktu normatywnego konieczne jest zastosowanie określonej procedury. Jest on publikowany w Dzienniku Ustaw lub w Dzienniku Urzędowym RP - Monitor Polski.
Z obowiązującymi przepisami prawa zapoznać się można na portalu internetowym ISAP (Internetowy System Aktów Prawnych), wydawanym przez Ośrodek Informatyki Kancelarii Sejmu, będącym częścią Systemu Informacyjnego Sejmu. Chcąc pozyskać wiedzę na temat aktualnego stanu prawnego, warto skierować swoją uwagę bezpośrednio na tę stronę. Znajdziemy tam wszelkie informacje o tym, czy akt normatywny obowiązuje, czy został uchylony, a może znowelizowany. Nakaz lub zakaz określonego postępowania zorientowany na przyszłe działanie to norma postępowania zawarta w akcie normatywnym, a dotycząca często również przedsiębiorcy.
Czym jest akt normatywny?
Akt normatywny to tekst określający normy postępowania w danej sytuacji. Stanowczo wskazuje, jak określona osoba lub grupy osób powinny się zachować oraz jakie mają prawa i obowiązki w związku zaistniałą sytuacją.
Norma prawna ustanowiona jest przez organ państwa. Władzę ustawodawczą ma w Polsce Sejm i Senat, nazywany potocznie parlamentem. Ustanowiona przez nich norma prawna wyrażona jest językiem prawnym, w postaci zbioru przepisów zawartych w tekście. Wyróżnić można w hierarchii od najważniejszego takie akty, jak: Konstytucja, ustawa, rozporządzenie, ratyfikowane umowy międzynarodowe i akty prawa miejscowego (np. uchwały Rady Miasta). Dla przykładu akt normatywny w formie ustawy może powstać w wyniku obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej dzięki 100 000 obywateli z prawem wybierania do Sejmu, to znaczy osób, które są pełnoletnie. Każdy, kto zbierze pod swoim pomysłem wymaganą liczbę podpisów, może zgłosić projekt ustawy do Sejmu, który będzie pracował nad nim według określonej procedury. Oczywiście inicjatywę ustawodawczą ma również Parlament, Prezydent, Rada Ministrów. Warto zaznaczyć, że procedura zmiany Konstytucji nie przewiduje inicjatywy obywatelskiej.
Niezależnie od impulsu do powstania aktu normatywnego, czy pochodzi on od obywateli, czy od parlamentu, to organ państwa egzekwuje przestrzeganie zawartej w akcie normatywnym normy prawnej. Jest to możliwe dzięki możliwości zastosowania przez te organy pewnego przymusu. Konkretniej, działanie sprzeczne z aktem normatywnym może wiązać się wymierzeniem kary. Należy przy tym pamiętać, że wymiar sankcji (kary) jest określony w ustawie. Jednak aby akt normatywny obowiązywał w państwie, musi zostać ogłoszony. Nie można wówczas powoływać się na nieznajomość prawa. Prawidłowy akt normatywny musi zawierać więc normy. Istnieją dwie koncepcje jej budowy - trójelementowa i koncepcja norm sprzężonych. Najczęściej norma prawna zawiera w sobie opis kto, kiedy, jak, w jakich okolicznościach powinien zachować się w określony sposób, a dodatkowo, jaki będzie skutek niezastosowania się do tej normy. Jest to koncepcja trójelementowa, która zawiera:
hipotezę (kto, kiedy, jak, w jakich okolicznościach)
dyspozycję (co zrobić w sytuacji z hipotezy)
sankcję (co grozi za nieprzestrzeganie normy).
Istnieje również dwuelementowa struktura normy prawnej. Ta koncepcja zakłada występowanie przepisu zawierającego normę sankcjonowaną - określającą wzór zachowania (np. zakaz zatrzymywania się) i zestawionego z nim przepisu zawierającego normę - sankcjonującą - określającą karę. Dokładnie wskazuje, kto może wyciągnąć konsekwencje niezastosowania normy sankcjonowanej i jaki przymus może zastosować, czyli realizuje to, co zostało opisane powyżej - że organ egzekwuje przestrzeganie ustanowionych norm prawnych. Do właściwego zrealizowania normy prawnej zawartej w akcie normatywnym należy więc wskazanie w niej adresata, wzoru postępowania i okoliczności.
Warto bliżej przyjrzeć się tematowi sankcji zawartej w obu koncepcjach. Przepis ją zawierający zapowiada użycie jakiegoś przymusu albo dolegliwości, gdyby nie zastosowano się do normy. Sankcje w akcie normatywnym można podzielić na:
karę - pozbawienie wolności, majątku (np. areszt za niestawianie się na rozprawy)
egzekucje - przymusowe odebranie (np. licytacja komornicza w przypadku długu)
nieważność - unieważnienie czynności prawnej (np. unieważnienie zawarcia umowy sprzedaży nieruchomości bez zachowania formy aktu notarialnego).
Akt normatywny jest więc wzorem postępowania (nakazem lub zakazem), którego trzeba przestrzegać. Poszukując swoich praw i obowiązków w danej dziedzinie, będąc np. pracownikiem usług gastronomicznych lub przedsiębiorcą w tej branży, należy szukać wszelkich przepisów zawierających normy odnoszące się do tych okoliczności (m.in. gastronomii, jakości, bezpieczeństwa żywności, inspekcji sanitarnej).
Ustawa o aktach normatywnych
Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych podkreśla, że akt normatywny jest ważny, kiedy jest:
wydany przez właściwy organ
ogłoszony (promulgowany).
Podobnie jest z aktami normatywnymi UE - one też muszą być ogłoszone, ale w Dzienniku Urzędowym UE. Akty normatywne wchodzą w życie w terminie w nich określonym.
Budowa aktu normatywnego
Akt normatywny składa się m.in. z artykułów, paragrafów, ustępów, punktów i zdań zawierających przepisy. Elementami budowy aktu normatywnego jest:
tytuł
przepisy merytoryczne
przepisy nowelizujące
przepisy dostosowujące nowe przepisy oraz przepisy przejściowe
przepisy końcowe.
Właściwie każdy akt normatywny na początku określa swój rodzaj, a następnie datę i przedmiot, np. ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 września 2017 r. w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę oraz wysokości minimalnej stawki godzinowej w 2018 r. Po tytule można wywnioskować zatem, czego będzie dotyczyć akt normatywny. W nim samym natomiast można uzyskać odpowiedź na najważniejsze zagadnienia prawne dotyczące danego tematu. W takim akcie będą również wskazane odesłania do innych aktów normatywnych związanych z podejmowaną dziedziną. Np. przed planowaniem organizacji ważnego wydarzenia warto zapoznać się w pierwszej kolejności z ustawą z dnia 24 lipca 2015 r. - Prawo o zgromadzeniach i poszukiwać dalszych regulacji w innych aktach normatywnych np. - uchwałach Rady Miasta, w którym to wydarzenie ma być przeprowadzone.
Do kogo skierowany jest akt normatywny?
Akt normatywny ma charakter generalny i abstrakcyjny. Oznacza to, że kierowany jest generalnie - do określonych ze względu na pewne cechy adresatów (np. do przedsiębiorców) oraz abstrakcyjnie - zawierając powtarzalne, uniwersalne sposoby zachowania. Poza tymi wskazanymi powyżej można wyodrębnić jeszcze akty zawierające normy indywidualną i konkretną, ale dotyczą przeważnie aktów administracyjnych. Norma indywidualna występuje wówczas, gdy akt dotyczy jednej osoby, a norma konkretna jednego, wyjątkowego zdarzenia (np. decyzja o zezwoleniu).
Który akt normatywny jest najważniejszy? Czyli hierarchia aktów prawnych
Najważniejszym aktem prawnym w państwie jest Konstytucja. Inne akty nie mogą być z nią sprzeczne. Kolejnymi ważnymi aktami prawnymi są ustawy i ratyfikowane umowy międzynarodowe. Następne w hierarchii są rozporządzenia, które są aktami wykonawczymi do ustaw. Uchwały ministrów i regulaminy oraz akty prawa miejscowego, jak zarządzenia i uchwały obowiązujące na określonym terenie znajdują się niżej w piramidzie hierarchii aktów normatywnych.
Duże wątpliwości budzi stosowanie aktów UE i umów międzynarodowych, jeśli zawierają w sobie przepisy sprzeczne z prawem wewnętrznym. Warto przypomnieć, że rozporządzenia UE to instrument ujednolicenia prawa we wszystkich państwach członkowskich i stosowany jest jednakowo na całym terytorium Unii. Tworzy prawa i obowiązki państw członkowskich. Stanowią część prawa krajowego. Uznaje się zatem, że ustawa sprzeczna z prawem unijnym powinna zostać pominięta i stosować należy przepisy rozporządzenia.
Zasada lojalnej współpracy wymaga, aby zapewnić pełną efektywność stosowania takiego aktu. Podobnie dyrektywa, choć ta pozwala państwom na pewną swobodę. Obowiązuje co do skutku. Wymaga przełożenia na przepisy krajowe. Ratyfikowane umowy międzynarodowe mają więc wysokie miejsce w hierarchii aktów normatywnych w Polsce.
Akta normatywne - co powinien wiedzieć przedsiębiorca?
W razie wątpliwości w rozumieniu aktu normatywnego i jego przepisów powinno się zastosować tzw. dyrektywy interpretacyjne i odpowiednią wykładnię. Są one niczym innym, jak interpretacją przepisów na wielu płaszczyznach. Jest to już natomiast specjalność prawników. Poza licznymi regułami interpretacyjnymi w wykładni prawa warto wymienić dwie:
z większego na mniejsze - jeżeli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś w większym zakresie, to zapewne będzie też uprawniony do czynienia tego w mniejszym zakresie (np. jeśli ktoś uzyska zezwolenie na sprzedaż alkoholu powyżej 18%, to będzie mógł sprzedawać alkohol 12%);
z mniejszego na większe - jeśli coś jest zakazane w mniejszym zakresie, to zapewne jest też zakazane w większym zakresie (np. jeśli nie posiada się zgody osoby na przetwarzanie jej danych osobowych, nie tylko nie wolno gromadzić takich danych, lecz także tym bardziej przekazywać ich innym podmiotom).
Co w sytuacji, gdy jeden akt normatywny jest sprzeczny z innym? Reguły kolizyjne
Zdarzają się sytuacje, że przedsiębiorca może być adresatem dwóch różnych aktów prawnych i nie wie, który właściwie powinien stosować. Reguły, które pomagają wybrać właściwy akt normatywny to:
reguła zakresowa - w przypadku przepisów tej samej rangi (np. ustawa - ustawa), powinno się kierować przepisem szczególnym, a nie generalnym (np. w przypadku pracownika służby cywilnej ustawa o służbie cywilnej będzie zawierała właściwsze przepisy dla tego adresata niż ustawa - prawo pracy);
hierarchiczna reguła - należy stosować przepis, który jest wyższy rangą (przepisy Konstytucji są istotniejsze niż przepisy ustawy);
chronologiczna - przepis ustanowiony później uchyla ten wcześniejszy (np. ustawa znowelizowana obowiązuje).
