Świadczenie nienależne – czym jest i kiedy występuje?

Mimo iż trudno sobie wyobrazić, aby ktokolwiek wykonał świadczenie, do którego nie został zobowiązany, to prawo zobowiązaniowe jest na tyle rozbudowane i zawiłe, że w praktyce nie tak rzadko dochodzi do sytuacji, gdy podmiot wykonuje świadczenie z umowy, która jest nieważna, lub gdy okazuje się, iż to nie on jest stroną owego zobowiązania. W każdym wypadku, gdy wykonane zostaje świadczenie nienależne, osoba, która je zrealizowała, ma prawo żądać zwrotu takiego świadczenia lub jego ekwiwalentu.

Czym jest świadczenie nienależne?

Ze świadczeniem nienależnym mamy do czynienia wtedy, gdy osoba, która je spełniła, nie była w ogóle zobowiązana lub nie była zobowiązana względem osoby, której świadczyła, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty. Świadczenie jest nienależne także wówczas, gdy czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po jego spełnieniu. W przypadku wykonania świadczenia nienależnego tak uzyskana korzyść podlega zwrotowi w naturze, a gdyby to nie było możliwe, zwraca się jej równowartość.

Świadczenie nienależne a bezpodstawne wzbogacenie

Świadczeniem nienależnym jest każde celowe i świadome przysporzenie na rzecz majątku innej osoby, które z punktu widzenia odbiorcy można przyporządkować jakiemuś zobowiązaniu, choćby w ogóle lub jeszcze nieistniejącemu albo nieważnemu. Przysporzenie rozumieć należy jako każde zachowanie prowadzące do wzbogacenia innej osoby. Kwestia ta została uregulowana w art. 410 Kodeksu cywilnego (dalej jako kc). Jego paragraf 1. informuje, iż do świadczenia nienależnego stosuje się przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia. Trzeba przez to rozumieć, iż nienależne świadczenie stanowi szczególny przypadek bezpodstawnego wzbogacenia. Sytuacje, kiedy do niego dochodzi, określono w § 2. omawianego przepisu. Ustawodawca wprowadził tu katalog zamknięty okoliczności świadczących o dokonaniu przez dany podmiot świadczenia, do którego w rzeczywistości nie był on zobowiązany.

Zgodnie z art. 410 § 2 kc świadczenie jest nienależne, jeżeli:

• świadczący nie był do tego zobowiązany;
• brak jest podstawy świadczenia;
• podstawa świadczenia odpadła;
• zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty;
• czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Świadczenie nienależne a nieistnienie zobowiązania

Brak istnienia zobowiązania jest najczęstszą przyczyną wykonania świadczenia nienależnego. W takim wypadku odbiorca świadczenia musi je zwrócić, jeśli w dacie spełnienia świadczenia nie istniał ważny stosunek obligacyjny. Doktryna wskazuje tu trzy przesłanki powstania omawianego świadczenia nienależnego, mianowicie:

1. spełnienie świadczenia;
2. nieistnienie zobowiązania w chwili dokonania świadczenia;
3. błędne mniemanie świadczącego o istnieniu zobowiązania. 

Pierwsze dwie przesłanki mają wpływ na zaistnienie samego świadczenia nienależnego, natomiast błędne mniemanie świadczącego o istnieniu zobowiązania wpływa jedynie na ocenę tego, czy świadczący będzie miał możliwość żądania zwrotu uzyskanego w ten sposób nienależnego świadczenia. Wynika to z faktu, iż świadomość braku zobowiązania wyłącza prawo do zwrotu. Błędne mniemanie świadczącego o istnieniu zobowiązania może przybrać postać błędu co do obowiązku lub co do osoby, na rzecz której nastąpić ma świadczenie. Wynikać ono może z tego, że zobowiązanie nigdy nie istniało lub wygasło przed spełnieniem świadczenia. 

Świadczenie nienależne a brak podstawy prawnej

Kolejną przesłanką powstania świadczenia nienależnego jest brak istnienia podstawy w postaci rzeczywistego zobowiązania. Może on być związany z faktem wygaśnięcia zobowiązania przed spełnieniem świadczenia (np. zobowiązanie zostało już wcześniej wykonane) lub z tym, że zobowiązanie takie nigdy nie powstało (dłużnik zapłacił więcej niż miał obowiązek – nadpłata stanowi świadczenie nienależne). Najczęściej spotykanym przypadkiem powstania tego rodzaju świadczenia nienależnego jest ten, gdy zobowiązanie zostaje spełnione do rąk osoby niebędącej wierzycielem. Dochodzi tu zatem do błędu co do osoby wierzyciela.

Wykonanie świadczenia nienależnego może mieć miejsce także w sytuacji, gdy dłużnik popełni błąd co do wykonania wyboru w zobowiązaniu przemiennym i zrealizuje zobowiązanie inne niż to, które wybrał. W takim wypadku przyjmuje się, iż zachowanie dłużnika nie odpowiada postawionemu sobie celowi, kiedy zamierzał zaspokoić wierzyciela przez inne z alternatywnych świadczeń. „Omyłkowe" spełnienie zobowiązania poczytuje się jako świadczenie nienależne. Z omawianym wypadkiem będziemy mieli do czynienia również wtedy, gdy dłużnik spełni świadczenie z umowy z warunkiem zawieszającym przed jego ziszczeniem się. Wówczas przyjmuje się, iż w dacie spełnienia świadczenia nie istniało jeszcze zobowiązanie do jego wykonania. Sytuacja nie zmieni się, nawet jeśli przed zażądaniem zwrotu świadczenia warunek ten już się ziści.

Świadczenie nienależne a odpadnięcie podstawy

Świadczenie będzie miało charakter nienależnego zawsze wtedy, gdy jego podstawa istniała w chwili dokonania świadczenia, jednakże po jego spełnieniu odpadła. Najczęściej do wspomnianej sytuacji dochodzi, gdy dłużnik uchyli się od skutków prawnych oświadczenia woli dotkniętego wadą w postaci błędu lub groźby. Uchylenie skutków prawnych oświadczenia skutkuje nieważnością świadczenia „ex tunc”, tj. od momentu dokonania czynności, co oznacza, że już w chwili wykonania zobowiązania podstawa jego spełnienia nie istniała.

Odpadnięcie podstawy świadczenia będzie miało miejsce również w przypadku orzeczeń sądowych. Do wykonania nienależnego świadczenia dojdzie zatem m.in. w sytuacji uznania przez sąd, że dana umowa została dotknięta wyzyskiem lub gdy sąd dokona rozwiązania umowy, uznając, że z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie danego świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą. Warto w tym miejscu przytoczyć uchwałę Sądu Najwyższego z 4 grudnia 1987 roku (sygn. akt: III CZP 70/87), w której sąd wskazał, że „świadczenie stanie się nienależne w sytuacji, kiedy jego podstawę określały wprost przepisy prawne, które następnie zostały orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego uznane za niezgodne z Konstytucją, przepisem rangi ustawowej lub ratyfikowaną umową międzynarodową”. 

Możliwą sytuacją jest także ta, kiedy przy rozwiązaniu umowy za porozumieniem stron lub odstąpieniu od umowy, jedna ze stron wykonała już w całości lub w części swoje zobowiązanie. Uznać wówczas należy, że doszło do świadczenia nienależnego. Z całą pewnością do wykonania świadczenia nienależnego dojdzie również w wypadku odwołania darowizny. Sąd Najwyższy wskazał tu, że „w oczywisty sposób odnosić się to może jedynie do darowizny już wykonanej, bo tylko w tym przypadku mówić można o wzbogaceniu obdarowanego. Odwołanie darowizny spowoduje, iż ze skutkiem ex nunc odpadnie podstawa prawna świadczenia darczyńcy i będzie on mógł żądać zwrotu przedmiotu darowizny według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu” (por. wyrok z 23 listopada 2018 roku, sygn. akt: II CSK 646/17). 

Świadczenie nienależne a nieosiągnięcie celu świadczenia

Następną okolicznością, która będzie miała wpływ na uznanie danego świadczenia za nienależne, jest ta związana z nieosiągnięciem celu samego świadczenia. Cel świadczenia należy rozumieć jako przyszłą podstawę prawną uzasadniającą spełnienie zobowiązania, która w zamierzeniu stron miała zostać w przyszłości dokonana, stając się prawną podstawą zrealizowanego świadczenia, która jednak ostatecznie nie wystąpiła. Nieosiągnięcie celu świadczenia łączyć należy z okolicznościami, które zaistnieć mają w związku z określonym zachowaniem zarówno dłużnika, jak i wierzyciela. Przykładem takiego świadczenia będzie sytuacja, gdy wierzyciel przez swoje działanie uniemożliwi realizację zastrzeżonego celu świadczenia dłużnika, np. gdy na podstawie umowy przedwstępnej jedna ze stron wykona swoje świadczenie, a druga strona przez swoje działanie uniemożliwi zawarcie umowy przyrzeczonej.

Świadczenie nienależne a nieważność czynności prawnej

Ostatnią okolicznością powstania świadczenia nienależnego jest ta związana z nieważnością danej czynności prawnej. Ma ona miejsce w związku z wykonaniem świadczenia ze zobowiązania, które swoje źródło miało w nieważnej czynności prawnej, przy czym chodzi tu jedynie o przypadek nieważności bezwzględnej (w przypadku nieważności względnej mamy do czynienia z nienależnym świadczeniem na skutek odpadnięcia podstawy tego świadczenia).

Termin zwrotu świadczenia nienależnego a przedawnienie

Roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego należy do tzw. świadczeń bezterminowych, tj. takich, których termin spełnienia nie był oznaczony oraz nie wynikał z właściwości zobowiązania. Roszczenie wynikające z zobowiązania bezterminowego obejmującego zwrot nienależnie spełnionego świadczenia staje się wymagalne w dniu, w którym świadczenie powinno być spełnione, gdyby wierzyciel wezwał dłużnika do zwrotu tegoż świadczenia w najwcześniej możliwym terminie. W przypadku roszczeń wynikających z zobowiązań bezterminowych bieg terminu przedawnienia ma swój początek z dniem, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie i to niezależnie od stanu świadomości uprawnionego co do przysługiwania mu roszczenia kondycyjnego. W tym zakresie rozstrzyga tylko obiektywnie ustalony najwcześniej możliwy termin wezwania dłużnika przez wierzyciela do wykonania zobowiązania, a w przypadku zobowiązania o zwrot nienależnie spełnionego świadczenia jest nim zasadniczo chwila spełnienia tego nienależnego świadczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z 24 kwietnia 2003 roku, sygn. akt: I CKN 361/01).

Zgodnie z art. 118 kc termin przedawnienia roszczeń co do zasady wynosi sześć lat, przy czym dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej jest on skrócony do lat trzech. Należy jednak pamiętać, że koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin (określony w terminach szczególnych) przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.

Kiedy żądanie zwrotu świadczenia nienależnego będzie niemożliwe?

Ustawodawca uznał, że nie w każdym wypadku możliwe będzie żądanie zwrotu świadczenia nienależnego. W art. 411 kc ustanowił on sytuacje, kiedy roszczenie o zwrot będzie niemożliwe. Zgodnie z tym przepisem nie można żądać zwrotu świadczenia:

1. jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
2. jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
3. jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
4. jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.

Świadczenie nienależne – podsumowanie

Jak pokazuje niniejszy artykuł, możliwości wykonania świadczenia, które następnie okazuje się nienależnym, jest wiele. Powstania takich sytuacji możemy doszukiwać się w różnorakich okolicznościach. Może to być powód prozaiczny, jak brak istnienia samego zobowiązania, lub też bardziej skomplikowany, jak chociażby odpadnięcie podstawy zobowiązania czy nieosiągnięcie zamierzonego celu świadczenia. Niezależnie jednak od tego, co doprowadziło do sytuacji wykonania nienależnego świadczenia, podmiot, który je zrealizował, ma prawo do żądania jego zwrotu w naturze, a gdyby nie było to możliwe – do zwrotu równowartości takiego świadczenia.