Wspólność majątku spadkowego - co oznacza?

Do dziedziczenia można powołać zarówno jedną osobę, jak i ich większą liczbę. Ostateczne zdanie w tej kwestii zawsze należy do spadkodawcy. Pojawienie się dużej liczby spadkobierców może niekiedy rodzić poważne problemy, ponieważ powstaje wówczas wspólność majątku spadkowego. Czym ona jest i w jaki sposób można ją znieść?

Co wchodzi w skład majątku spadkowego?

Zacznijmy od tego, że w skład masy spadkowej wchodzą zarówno aktywa, jak i pasywa majątkowe należące do zmarłego. W ramach tej pierwszej kategorii wyróżniamy wszystkie wartościowe przedmioty, prawa oraz sumy pieniężne. Drugie pojęcie dotyczy natomiast wszelkich niespłaconych zobowiązań spadkodawcy, pod warunkiem jednak, że mogą być dziedziczone.

Niezależnie od tego, co wchodzi w skład majątku spadkowego, nabycie go przez co najmniej dwie osoby skutkuje powstaniem wspólności z mocy samego prawa. Tacy spadkobiercy stają się po prostu współwłaścicielami oznaczonych przedmiotów i praw, dotyczy to oczywiście także i długów zmarłego, za które są wspólnie odpowiedzialni.

Z powyższej wspólności wyłączeni są jednak tzw. zapisobiercy testamentowi, a więc osoby, które otrzymały coś od zmarłego w wyniku stosownego zapisu – najczęściej dotyczy to nieruchomości lub oznaczonych rzeczy ruchomych takich jak biżuteria, meble lub samochody.

Wspólność majątku spadkowego

Nabycie majątku spadkowego przez kilka osób można porównać do sytuacji, w której pewna grupa osób decyduje się na zakup wspólnego mieszkania. W takim przypadku nabywają oni prawa do nieruchomości oraz zobowiązania, za które odpowiadają. Każda z takich osób posiada udział określający prawo w zakupionej rzeczy – podobnie jest w przypadku wspólności spadkowej.

Zgodnie z treścią art. 1035 Kodeksu cywilnego, jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, do wspólności majątku spadkowego oraz do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu. W praktyce powyższa regulacja oznacza, że każdy spadkobierca decydujący się przyjąć określony spadek musi być oznaczony udziałem, który przysługuje mu w masie spadkowej. Udział ten może być określony na dwa różne sposoby:

• przez samego spadkodawcę – pod warunkiem, że pozostawił on ważny testament, w którym samodzielnie ustalił wysokość udziałów poszczególnych spadkobierców;

• na mocy przepisów ustawy – jeśli nie pozostawiono żadnego testamentu, wszystkie testamenty zostały unieważnione albo gdy w pozostawionym testamencie w ogóle nie określono udziałów spadkowych.

Wspólność majtku spadkowego - korzyści 

W rzeczywistości liczba zalet współwłasności spadkowej jest niewielka, podobnie jak w przypadku współwłasności pozamałżeńskiej. Co prawda koszty utrzymania odziedziczonej rzeczy rozkładają się wówczas na wszystkich współwłaścicieli, ale jednocześnie każdy z nich ma prawo do jej używania.

Art. 1036 kc wyraźnie stanowi, że spadkobierca może za zgodą pozostałych spadkobierców rozporządzić udziałem w przedmiocie należącym do spadku. W braku zgody któregokolwiek z pozostałych spadkobierców rozporządzenie jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące temu spadkobiercy na podstawie przepisów o dziale spadku.

Wspólność majątku spadkowego - wady

Posiadanie wspólnego majątku ma zdecydowanie więcej wad niż zalet. Po pierwsze wszystkie istotne sprawy dotyczące odziedziczonego majątku muszą być podejmowane wspólnie z innymi spadkobiercami. Żaden ze współwłaścicieli nie może samodzielnie sprzedać całości nabytego majątku, choć może zrobić to względem przysługującego mu udziału (tu jednak potrzebna jest zgoda wszystkich pozostałych spadkobierców).

Istotnym mankamentem jest także odpowiedzialność za długi spadkowe. Do chwili działu spadku, a więc faktycznego rozdzielenia masy spadkowej pomiędzy poszczególne osoby, wszyscy spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za nabyte zobowiązania. W praktyce oznacza to, że wierzyciel zmarłego może upomnieć się o dług względem wszystkich współspadkobierców jednocześnie, względem kilku wybranych lub tylko jednego z nich. Oczywiście jeśli tylko jeden ze spadkobierców spłaci dług, przysługuje mu wówczas tzw. roszczenie regresowe – może żądać zwrotu odpowiedniej części od pozostałych spadkobierców, którzy długu nie uregulowali.

W praktyce przyjęło się, że wspólność majątku, szczególnie tego spadkowego, jest bardzo uciążliwa. Nakłada bowiem sporo ograniczeń na osoby, które bardzo często się nie znają lub pozostają w konflikcie. Nic więc dziwnego, że zarówno doktryna, jak i orzecznictwo postulują, aby tego rodzaju współwłasność była znoszona możliwe jak najszybciej.

Dział spadku

Jedynym sposobem na zlikwidowanie wspólności majątku spadkowego jest przeprowadzenie działu spadku. Jest to czynność polegająca na rozdzieleniu odziedziczonych składników majątkowych pomiędzy wszystkich spadkobierców zgodnie z wysokością przysługujących im udziałów.

Podstawowym skutkiem działu spadku jest ustanie solidarnej odpowiedzialności współspadkobierców za długi spadkowe, charakterystycznej dla fazy od otwarcia spadku do jego działu. Przeprowadzenie działu spadku zmienia charakter odpowiedzialności spadkobierców, od tej chwili ponoszą oni bowiem odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów określonych w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku. W myśl art. 1034 § 2 kc od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów. Powyższe oznacza, że „każdy ze spadkobierców odpowiada podzielnie za taką część długów spadkowych, która wynika z wielkości jego udziału spadkowego i proporcjonalnie do niej”. Każdy spadkobierca staje się zatem samodzielnym dłużnikiem tej części długów spadkowych, którą odzwierciedla jego udział spadkowy (por. wyrok SA w Białymstoku z 28 grudnia 2016 r., sygn. akt III AUa 639/16).

Z żądaniem działu spadku może wystąpić każdy ze spadkobierców. W przypadku zgodnego podejścia do sprawy, wszystko można załatwić przed wybranym notariuszem – konieczne jest wówczas stawiennictwo wszystkich współwłaścicieli spadkowych i zgodna wola rozdysponowania poszczególnych składników majątkowych. Jeśli porozumienie nie będzie możliwe do uzyskania, dział spadku będzie możliwy tylko przed sądem rejonowym niezależnie od wartości dzielonego majątku – z wnioskiem może wystąpić każdy ze spadkobierców, nawet wbrew ich woli.

Wspólność majątku spadkowego - ustanie

Współwłasność spadkowa ustaje wraz z chwilą podpisania notarialnej umowy o dział spadku albo uprawomocnienia się postanowienia dzielącego taki majątek. Od tej chwili każdy ze spadkobierców dysponuje przedmiotem, który przypadł mu w ramach dokonanego działu – nie potrzebuje już zgody pozostałych spadkobierców na dokonanie jakiejkolwiek czynności dotyczącej jego wyłącznej własności.

Trzeba w tym miejscu jednak wyraźnie zaznaczyć, że po dokonaniu działu spadku spadkobiercy są wzajemnie obowiązani do rękojmi za wady fizyczne i prawne według przepisów o rękojmi przy sprzedaży. Rękojmia co do wierzytelności spadkowych rozciąga się także na wypłacalność dłużnika. Jeżeli zatem doszło do uszkodzenia składnika majątkowego wchodzącego do spadku jeszcze przed dokonaniem działu, odpowiedzialność za ten stan ponoszą wszyscy spadkobiercy nawzajem.

Wspólność majątku spadkowego - podsumowanie

Wspólność majątku spadkowego powstaje z chwilą nabycia spadku przez co najmniej dwóch spadkobierców. O nabyciu możemy mówić, gdy złożone zostaną oświadczenia o przyjęciu spadku wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza albo gdy minie 6 miesięcy od chwili dowiedzenia się o powołaniu do spadku i żadne oświadczenie nie zostało złożone w tym czasie.

Wspólność spadkowa jest formą współwłasności ułamkowej – każdy ze współspadkobierców dysponuje określonym udziałem w majątku spadkowym, którym może rozporządzać za zgodą pozostałych osób. Wspólność trwa do chwili działu spadku, który może nastąpić poprzez zawarcie stosownej umowy notarialnej albo na mocy orzeczenia właściwego sądu rejonowego. Do chwili działu każdy ze spadkobierców odpowiada solidarnie za wszelkie długi pozostawione przez zmarłego.