Wybór odpowiedniego systemu czasu pracy jest jednym z decydujących czynników umożliwiających wykorzystanie pełnego potencjału danej firmy. Czy w tym zakresie istnieją jeszcze dodatkowe sposoby na wzmocnienie produktywności przedsiębiorstwa, czy można np. wprowadzić mieszany system czasu pracy – wyjaśniamy poniżej.
Systemy czasu pracy — podstawa prawna oraz definicja
Rodzaje systemów czasu pracy oraz zasady ich stosowania określono w przepisach Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku — Kodeks pracy, zwanej dalej „kp”.
System czasu pracy to określony przepisami prawa sposób organizacji pracy uwzględniający kilka komponentów, do których zalicza się m.in. warunki stosowania, ograniczenia w zakresie wydłużania okresów rozliczeniowych.
Rodzaje systemów czasu pracy określone w przepisach
Przepisy kp określają rodzaje systemów czasu pracy, które mogą być legalnie stosowane w podmiotach zatrudniających.
Do wspomnianych systemów zalicza się:
- podstawowy system czasu pracy — w tym systemie czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy. Oznacza to, że jest dopuszczalna praca w poszczególnych tygodniach przez więcej niż 5 dni przy adekwatnym skróceniu liczby dni pracy w innych tygodniach, w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy;
- równoważny czas pracy — polega na tym, że można przedłużyć podstawowy dobowy wymiar czasu pracy (czyli 8 godzin), najwyżej jednak do 12 godzin w okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż miesiąc, rekompensatą jest natomiast obniżenie dobowego wymiaru czasu pracy w innych dniach lub dni wolne;
- czas pracy przy dozorze urządzeń lub związany z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy — to system, w którym jest możliwość przedłużenia dobowego wymiaru czasu pracy do 16 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym miesiąca, przy czym w uzasadnionych przypadkach okres ten może być przedłużony;
- czas pracy przewidujący przedłużenie dobowego wymiaru do 24 godzin – system ten umożliwia przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 24 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym miesiąca, przy czym w określonych przypadkach okresy rozliczeniowe mogą ulec wydłużeniu. Wskazany system może być stosowany wyłącznie do:
- pracowników zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób na podstawie przepisów Ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 roku o ochronie osób i mienia, lub
- pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych;
- praca w ruchu ciągłym — w tym systemie jest dopuszczalne przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 tygodni, oraz wydłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin w poszczególnych dniach niektórych tygodni mieszczących się w okresie rozliczeniowym. Zwiększenie dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin występuje w dniach, w których pracownicy przechodzą na inną zmianę – system czasu pracy w ruchu ciągłym jest bowiem z założenia systemem zmianowym;
- przerywany czas pracy — system przerywanego czasu pracy polega na tym, że okresy wykonywania pracy mogą być podzielone przerwami, których nie wlicza się do czasu pracy. Jest to forma organizacji o wysokim stopniu uciążliwości, dlatego wiąże się z koniecznością uwzględnienia wielu ograniczeń, w szczególności w ciągu doby może przypadać nie więcej niż 1 przerwa w pracy, nieprzekraczająca 5 godzin. Przerwy nie wlicza się do czasu pracy, jednak za czas jej trwania pracownikowi przysługuje wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za przestój. Systemu przerywanego czasu pracy nie wolno łączyć z innymi systemami, w których przewidziano możliwość przedłużenia dobowego wymiaru czasu pracy ponad podstawową normę;
- zadaniowy czas pracy — uzasadnieniem wprowadzenia systemu zadaniowego czasu pracy są następujące uwarunkowania:
- rodzaj pracy (prace charakteryzujące się szeroką gamą czynności niezbędnych do wykonania),
- organizacja pracy (prace, których realizacja nie jest związana z koniecznością świadczenia ich w z góry określonych ramach czasowych),
- miejsce pracy (prace wymagające częstej zmiany miejsca wykonywania określonych czynności przez pracowników);
- skrócony tydzień pracy — system skróconego tygodnia pracy może być stosowany na podstawie pisemnego wniosku pracownika. Pracodawca nie może wprowadzić takiego systemu, jeżeli wcześniej nie otrzymał wniosku pracownika w tej sprawie, przy czym wniosek pracownika dotyczący zamiaru wykonywania pracy w omawianym systemie nie jest wiążący dla pracodawcy. We wskazanym systemie dopuszcza się wykonywanie pracy przez pracownika przez mniej niż 5 dni w tygodniu, przy równoczesnym przedłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca;
- praca weekendowa — system pracy weekendowej charakteryzuje się tym, że praca jest wykonywana wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. W tym systemie dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca. Wprowadzenie systemu pracy weekendowej jest możliwe wyłącznie na pisemny wniosek pracownika, przy czym decyzja w tej sprawie leży w wyłącznej kompetencji pracodawcy.
Mieszany system czasu pracy — czy jest możliwość wprowadzenia takiego rozwiązania?
Należy podkreślić, że pracownik powinien dysponować możliwością wykonania zadań służbowych w ramach podstawowego systemu czasu pracy.
Ponadto, jak już o tym była mowa, pracownik może wnioskować o wykonywanie pracy w ramach wybranego systemu czasu pracy.
Ustalenie mieszanego systemu czasu pracy w odniesieniu do pracownika zatrudnionego w ramach jednego stosunku pracy budzi jednak poważne wątpliwości.
Przykład 1.
W zakładzie pracy są zatrudnione osoby pracujące w różnych systemach czasu pracy, m.in.w ramach równoważnego czasu pracy oraz w systemie zadaniowym. Pracodawca chciałby dokonać optymalizacji zatrudnienia i zwiększyć wydajność pracy. Jedną z rozważanych opcji jest wprowadzenie mieszanego systemu czasu pracy. Czy można np. połączyć równoważny system z zadaniowym czasem pracy?
Okazuje się, że w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego (SN) takie działanie nie może być uznane za prawidłowe.
W omawianym wyroku SN odniósł się do łączenia dwóch konkretnych systemów czasu pracy, jednak wskazana zasada będzie miała zastosowanie do innych przypadków zmierzających do wprowadzenia mieszanego czasu pracy.
Dwa odmienne systemy czasu pracy mogą być uwzględnione wyłącznie w okolicznościach, gdy ten sam pracownik jest zatrudniony w danej firmie na podstawie dwóch odrębnych stosunków pracy, przy czym rodzaj pracy świadczonej w ramach dwóch umów o pracę nie może być tożsamy.
Przykład 2.
Pracownik jest zatrudniony u pracodawcy na podstawie umowy o pracę na ¾ etatu w ramach podstawowego systemu czasu pracy. Pracodawca zaproponował mu podjęcie zatrudnienia na pół etatu w systemie równoważnego czasu pracy, przy czym rodzaj wykonywanej pracy będzie inny od tego, jaki wynika z wcześniejszej umowy o pracę. W takiej sytuacji zastosowanie dwóch odmiennych systemów czasu pracy należy uznać za dopuszczalne.
Mieszany system czasu pracy — podsumowanie
Pracodawca ma dość szerokie możliwości w zakresie organizacji czasu pracy w przedsiębiorstwie poprzez stosowanie systemów czasu pracy odpowiednich dla rodzaju prowadzonej działalności. Jednak nie wszystkie rozwiązania w tym obszarze mogą być akceptowane. Jednym z takich przypadków jest koncepcja tzw. mieszanego czasu pracy, w ramach którego są stosowane jednocześnie elementy dwóch odmiennych systemów czasu pracy do tego samego pracownika.
