Czas pracy jest to okres w którym pracownik pozostaje w pełnej dyspozycji dla swojego pracodawcy bezpośrednio w firmie lub w innym wyznaczonym przez przełożonego miejscu. System czasu pracy jest to swoisty zbiór pewnych norm oraz ram czasu pracy, do których zarówno pracodawca jak i pracownik powinni się stosować. Systemy czasu pracy są różne i mogę się one znacząco od siebie różnić.
Jakie rozróżnia się systemy czasu pracy?
Kodeks pracy określa, jakie systemy czasu pracy mogą być stosowane przez pracodawców. Można rozróżnić miedzy innymi:
- podstawowy system czasu pracy,
- równoważny system czasu pracy,
- pracę w ruchu ciągłym,
- przerywany system czasu pracy,
- zadaniowy system czasu pracy,
- skrócony tydzień pracy,
- praca weekendowo-świąteczna.
Systemy czasu pracy - podstawowy system czasu pracy
Czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy.
W podstawowym systemie czasu pracy obowiązujący pracownika wymiar czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym oblicza się:
- mnożąc 40 godzin przez liczbę tygodni przypadających w okresie rozliczeniowym, a następnie
- dodając do otrzymanej liczby godzin iloczyn 8 godzin i liczby dni pozostałych do końca okresu rozliczeniowego, przypadających od poniedziałku do piątku.
Przewiduje się możliwość wypracowania maksymalnie 8 godzin nadliczbowych, w związku z czym tygodniowy czas pracy nie może przekroczyć 48 godzin. Każde święto występujące w okresie rozliczeniowym i przypadające w innym dniu niż niedziela obniża wymiar czasu pracy o 8 godzin. Dodatkowo wymiar czasu pracy pracownika w okresie rozliczeniowym ulega obniżeniu o liczbę godzin usprawiedliwionej nieobecności w pracy, przypadających do przepracowania w czasie tej nieobecności.
Jest to najczęściej spotykany i powszechnie stosowany system czasu pracy.
System równoważnego czasu pracy
Równoważny system czasu pracy może być wprowadzony, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. Dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy. W wyjątkowych i szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony do 3 miesięcy. Natomiast przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych okres rozliczeniowy, może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 4 miesięcy.
Wprowadzenie systemu równoważnego zwalnia pracodawcę ze sztywnego przestrzegania 8-godzinnej normy dobowej, jednak nie z przeciętnej 40-godzinnej normy tygodniowej. Przy czym “przeciętnie” 40-godzinna norma Stosowanie systemu równoważnego wymaga odrębnego planowania pracy dla każdego okresu rozliczeniowego, w oparciu na obowiązującym wymiarze czasu pracy.
Systemy czasu pracy - praca w ruchu ciągłym
Przy pracach, które nie mogą być wstrzymane ze względu na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności lub technologię produkcji (praca w ruchu ciągłym), może być stosowany system czasu pracy, w którym jest dopuszczalne przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 tygodni, a jednego dnia w niektórych tygodniach w tym okresie dobowy wymiar czasu pracy może być przedłużony do 12 godzin. Za każdą godzinę pracy powyżej 8 godzin na dobę w dniu wykonywania pracy w przedłużonym wymiarze czasu pracy pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia (dodatek za godziny nadliczbowe).
Liczba godzin odpowiadająca przedłużonemu u danego pracodawcy tygodniowemu wymiarowi czasu pracy nie może przekraczać 4 godzin na każdy tydzień okresu rozliczeniowego, w którym następuje przedłużenie czasu pracy.
System przerywanego czasu pracy
Jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, może być stosowany system przerywanego czasu pracy według z góry ustalonego rozkładu przewidującego nie więcej niż jedną przerwę w pracy w ciągu doby, trwającą nie dłużej niż 5 godzin. Przerwy nie wlicza się do czasu pracy, jednakże za czas tej przerwy pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju.
System przerywanego czasu pracy wprowadza się w układzie zbiorowym pracy lub w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa - w porozumieniu z przedstawicielami pracowników wyłonionymi w trybie przyjętym u tego pracodawcy. Jedynie u pracodawcy będącego osobą fizyczną, prowadzącego działalność w zakresie rolnictwa i hodowli, u którego nie działa zakładowa organizacja związkowa, system przerywanego czasu pracy może być stosowany na podstawie umowy o pracę. Pracownikowi przysługuje wówczas wynagrodzenie za czas przerwy, jeżeli wynika to z umowy o pracę.
Przerywanego czasu pracy nie można połączyć z systemem równoważnym, skróconym tygodniem pracy oraz systemem weekendowym, a także z pracą w ruchu ciągłym, gdyż mogłoby to prowadzić do naruszenia nieprzerwanych odpoczynków dobowych.
System zadaniowego czasu pracy
W przypadkach uzasadnionych rodzajem pracy lub jej organizacją albo miejscem wykonywania pracy może być stosowany system zadaniowego czasu pracy. Pracodawca, po porozumieniu z pracownikiem, ustala czas niezbędny do wykonania powierzonych zadań, uwzględniając wymiar czasu pracy wynikający z ogólnych norm (8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy).
Pracodawca powinien tak ustalić rozmiar zadań zlecanych pracownikowi, aby ich wykonanie było możliwe przy pracy nie dłuższej niż 8 godzin na dobę w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy.
Warto pamiętać, że w przypadku sporu z pracownikiem to na pracodawcy ciąży obowiązek udowodnienia, że powierzał pracownikowi zadania możliwe do wykonania we wskazanym powyżej czasie pracy (w granicach norm wynikających z art. 129 Kodeksu pracy).
Nie ma obowiązku prowadzenia ewidencji czasu pracy w zakresie godzin pracy w poszczególnych dniach dla pracowników objętych zadaniowym wymiarem czasu pracy.
Zgodnie z art. 149 § 2 k. p. w stosunku do pracowników objętych zadaniowym czasem pracy, pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz pracowników otrzymujących ryczałt za godziny nadliczbowe lub za pracę w porze nocnej nie ewidencjonuje się godzin pracy.
System skróconego tygodnia pracy
Na pisemny wniosek pracownika może być do niego stosowany system skróconego tygodnia pracy. W tym systemie jest dopuszczalne wykonywanie pracy przez pracownika przez mniej niż 5 dni w ciągu tygodnia, przy równoczesnym przedłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca.
Pracodawca nie może z własnej woli wprowadzić pracownikowi systemu skróconego tygodnia pracy, ale nie ma również obowiązku uwzględnienia wniosku złożonego przez pracownika.
Weekendowy system czasu pracy
Na pisemny wniosek pracownika może być do niego stosowany system czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. W tym systemie jest dopuszczalne przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca. System ten wprowadza się na podstawie umowy o pracę.
Pracodawca nie musi gwarantować pracownikowi zatrudnionemu w weekendowym systemie czasu pracy prawa do korzystania co najmniej raz na 4 tygodnie z niedzieli wolnej od pracy. Nie ma również obowiązku zapewnienia innego dnia wolnego w zamian za pracę w niedziele lub święto. A co istotne, takiemu pracownikowi nie można wyznaczyć pracy w inny dzień tygodnia - np. w czwartek.
Pracodawca będzie miał obowiązek wypłacać pracownikowi zatrudnionemu w oparciu o weekendowy system czasu pracy wynagrodzenie, jak za pracę w pełnym wymiarze, nawet jeżeli z powodu liczby dni weekendowych pracownik wypracuje mniej godzin niż wynosi wymiar czasu pracy.
Systemy czasu pracy – podsumowanie
Wybór odpowiedniego systemu czasu pracy wdrożonego w firmie powinien być dobrze przemyślany. Decydując się na rozwiązanie inne niż standardowa praca przez 8 godzin od poniedziałku do piątku może okazać się trudne do rozliczenia. Pracodawca musi zwrócić uwagę zarówno na potrzeby związane z tokiem pracy w zakładzie jak i to, jak na dany system będą reagowali pracownicy. Każdy z przedstawionych systemów charakteryzuje się bowiem specyficznymi założeniami, z którymi warto się zapoznać.
