Odpowiedzialność członków organów spółek kapitałowych wobec wierzycieli

Mimo że spółki kapitałowe należą do wspólników, to kluczowe role w nich odgrywa zarząd i rada nadzorcza. To one podejmują najważniejsze decyzje, prowadzą codzienne sprawy spółki, reprezentują ją przed podmiotami trzecimi oraz kontrolują całą działalność firmy. Odpowiedzialność członków organów spółek wobec wierzycieli stanowi jeden z istotnych elementów systemu ochrony obrotu gospodarczego. Są oni bowiem zobligowani do starannego i lojalnego działania, a w razie naruszenia przepisów lub interesów wierzycieli przepisy prawa przewidują różne formy odpowiedzialności. Jak zatem wygląda odpowiedzialność zarządu i rady nadzorczej w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółce akcyjnej?

Zasada ograniczonej odpowiedzialności w spółkach kapitałowych

Spółki kapitałowe, czyli spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (z o.o.), spółka akcyjna (SA) oraz prosta spółka akcyjna (PSA) – są konstruktami prawnymi, które umożliwiają prowadzenie działalności gospodarczej z ograniczeniem ryzyka osobistego wspólników. Ich największą zaletą jest to, że za zobowiązania odpowiada sama spółka, nie zaś wspólnicy. Jednakże ustawodawca nie pozwolił na całkowite odcięcie odpowiedzialności osób prowadzących jej sprawy od zobowiązań wobec osób trzecich. Tak daleko idąca zasada mogłaby wprost prowadzić do wielu nadużyć. Zarząd spółki mógłby bowiem zaciągnąć wielomilionowe długi, a następnie ogłosić upadłość. Dlatego też do Ustawy z 15 września 2000 roku – Kodeks spółek handlowych (ksh) wprowadzono szereg mechanizmów, które otwierają wierzycielom możliwość kierowania roszczeń przeciwko członkom organów spółki, zwłaszcza zarządu.

Co do zasady to spółka – ponieważ posiada osobowość prawną – odpowiada całym swoim majątkiem za zaciągnięte zobowiązania. Zarówno wspólnicy, członkowie zarządu, jak i rada nadzorcza nie odpowiadają bezpośrednio przed wierzycielami. Aby jednak nie pozwolić na umyślne naruszanie interesów klientów i kontrahentów spółki, prawo przewiduje instytucje odpowiedzialności subsydiarnej członków organów. Po spełnieniu określonych przesłanek wierzyciele mogą sięgać do majątku osobistego członków zarządu, ale tylko w sytuacji, w której egzekucja przeciwko spółce okazała się bezskuteczna.

Odpowiedzialność członków organów spółki z o.o.

Każda spółka kapitałowa ma organy, takie jak zarząd, rada nadzorcza i komisja rewizyjna. W PSA może to być jeszcze rada dyrektorów odgrywająca jednoczesną rolę zarządu i rady nadzorczej.

Biorąc pod uwagę kwestię odpowiedzialności wobec wierzycieli, najważniejszy jest zarząd (lub rada dyrektorów w PSA). To on bowiem w każdej ze wspomnianych spółek prowadzi jej sprawy oraz reprezentuje ją na zewnątrz – przed klientami, kontrahentami, organami administracyjnymi czy sądami. Odpowiedzialność rady nadzorczej i komisji rewizyjnej mają drugorzędne znaczenie, ponieważ są to organy odpowiedzialne głównie za kontrolę procesów wewnętrznych. Znacząco wpływają na ich funkcjonowanie, ale koniec końców nie podejmują prawie żadnych decyzji wiążących osoby trzecie.

Odpowiedzialność zarządu sp. z o.o.

Artykuł 299 ksh, poruszający kwestię możliwości pociągnięcia członków zarządu spółki z o.o. do odpowiedzialności osobistej za długi spółki, jest najszerzej opisany w orzecznictwie. Według tego przepisu, jeżeli egzekucja przeciwko spółce z o.o. okaże się bezskuteczna, członkowie jej zarządu odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania.

Odpowiedzialność ta jest:

• subsydiarna – wierzyciel może sięgnąć po majątek zarządu dopiero wtedy, gdy spółka nie zaspokoi jego roszczeń;
• solidarna – wierzyciel wedle własnego uznania może pozywać jednego, niektórych lub wszystkich członków zarządu o zapłatę całości lub części świadczenia. Po spełnieniu świadczenia dłużnik (członek zarządu), który zapłacił, może dochodzić zwrotu od pozostałych dłużników w ramach tzw. roszczenia regresowego; 
• osobista – sięga do majątku prywatnego członka zarządu;
• odszkodowawcza – odpowiedzialność ma charakter odszkodowania za szkodę wierzyciela, polegającą na braku możliwości wyegzekwowania długu od spółki.

Przesłanki odpowiedzialności 

Sama niewypłacalność spółki nie jest wystarczająca, aby wierzyciel mógł sięgać po majątek członków zarządu. Skuteczne wystąpienie przeciwko członkom zarządu wymaga spełnienia następujących warunków:

• powstanie zobowiązania spółki wobec podmiotu trzeciego – nie ma tutaj znaczenia, czy ma ono źródło w umowie, obowiązku podatkowym, odpowiedzialności odszkodowawczej czy innej czynności prawnej;
• bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce – wierzyciel musi wykazać, że nie uzyskał zaspokojenia w postępowaniu egzekucyjnym, np. poprzez przedłożenie postanowienia komornika o umorzeniu postępowania z powodu braku majątku;
• zasiadanie w zarządzie w czasie powstania zobowiązania – odpowiedzialność ponoszą osoby pełniące funkcję w momencie zaistnienia zobowiązania, niekoniecznie w momencie jego wymagalności.

Przesłankami odpowiedzialności nie są wina ani szkoda. Wierzyciel nie musi również wskazywać związku przyczynowego między działaniem zarządu a powstaniem wierzytelności.

Odpowiedzialność obejmuje wszelkie zobowiązania cywilnoprawne spółki, w tym wynikające z umów handlowych, zobowiązania wobec kontrahentów czy z tytułu czynów niedozwolonych. Sądy gospodarcze wskazują, iż zakres art. 299 ksh nie obejmuje zobowiązań publicznoprawnych, jak podatki czy składki ZUS – w tych przypadkach stosuje się odrębne regulacje. Warto również mieć na względzie, że art. 116 i art. 116a Ustawy z 29 sierpnia 1997 roku - Ordynacja podatkowa są bardzo zbliżone do omawianej regulacji. 

Możliwość uwolnienia się od odpowiedzialności

Odpowiedzialność członków organów spółki ma charakter indywidualny, a nie zbiorowy. Dotyczy konkretnych osób pełniących funkcję w zarządzie. Dzięki takiemu rozwiązaniu każda z nich z osobna ma możliwość uchylenia się od odpowiedzialności. Aby tak się stało, musi wykazać, iż:

• we właściwym czasie zgłosiła wniosek o ogłoszenie upadłości albo podjęła działania restrukturyzacyjne;
• niezgłoszenie wniosku o upadłość lub brak wydania postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego nastąpiło nie z jego winy;
• pomimo braku zgłoszenia wierzyciel nie poniósł szkody – chodzi tu o sytuację, w której wierzyciel pozywający członka zarządu nie doznał uszczerbku w możliwości zaspokojenia się z majątku spółki;

Dodatkowo członek zarządu nie ponosi odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki, jeżeli obowiązek ten powstał w czasie prowadzenia przeciwko niej egzekucji przez zarząd przymusowy albo przez sprzedaż przedsiębiorstwa.

Taka konstrukcja odpowiedzialności oraz możliwości uwolnienia się od niej ma motywować członków zarządu do szybkiego reagowania na problemy finansowe spółki.

Odpowiedzialność rady nadzorczej i komisji rewizyjnej w sp. z o.o.

Jeżeli chodzi o odpowiedzialność rady nadzorczej i komisji rewizyjnej w ramach spółki z o.o., to należy wskazać, że oba organy pełnią funkcje doradcze i kontrolne. Dodatkowo rzadko kiedy w spółce działają jednocześnie rada nadzorcza i komisja rewizyjna, przez co można stwierdzić, że są to organy zastępcze o bardzo podobnych kompetencjach.

Według Sądu Apelacyjnego w Warszawie rozdział kompetencji zarządu i rady nadzorczej oraz komisji rewizyjnej spółki z o.o. sprawia, że członkowie rady i komisji nie odpowiadają za zobowiązania spółki wobec osób trzecich, jak ma to miejsce w przypadku członków zarządu. Zarząd decyduje o tym, które zobowiązania spółki trzeba zaspokoić w pierwszej, a które w dalszej kolejności. Jeśli majątek spółki nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich wierzycieli, musi wystąpić o ogłoszenie upadłości spółki. Członek rady nadzorczej i komisji rewizyjnej nie ma prawa wydawania poleceń wiążących zarząd ani dokonywania czynności o charakterze rozporządzającym. Nie ponosi również w stosunku do osób trzecich odpowiedzialności z tego tytułu, że we właściwym czasie zarząd nie wniósł o wszczęcie postępowania układowego bądź upadłościowego.

Należy zauważyć, że odpowiedzialność tych organów jest skierowana głównie wobec samej spółki za szkody wyrządzone jej działaniem lub zaniechaniem. Dlatego też poniekąd członkowie ci mogą odpowiadać za szkody powstałe w majątkach osób trzecich (wierzycieli spółki). W takim jednak wypadku to spółka jest zobligowana zapłacić wierzycielowi, a następnie może się ona domagać zwrotu tych środków od członków rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej.

Odpowiedzialność członków organów w spółce akcyjnej i prostej spółce akcyjnej

W SA i PSA nie funkcjonuje odpowiednik art. 299 ksh. Ustawodawca nie zdecydował się na taką jednoznaczną możliwość pociągnięcia członków zarządu (lub rady dyrektorów) do odpowiedzialności. SA i PSA, ze względu na swoją strukturę i większą skalę działalności, objęte są bardziej rozbudowanymi obowiązkami sprawozdawczymi i nadzorczymi. Dzięki temu wierzyciele mogą na bieżąco monitorować sytuację finansową spółki, dzięki czemu są mniej narażeni na wyrządzenie szkody w ich majątkach. 

Z kolei w przypadku rady nadzorczej i komisji rewizyjnej to odpowiedzialność jest taka sama, jak ma to miejsce we wcześniej opisanym przypadku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. 

Odpowiedzialność cywilna członków zarządu SA i PSA 

Członkowie zarządu SA i PSA nie mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności na podstawie przepisów ksh, mogą jednak odpowiadać wobec wierzycieli na podstawie Ustawy z 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny (kc).

Przepis art. 415 kc stanowi o odpowiedzialności deliktowej – osoba, która ze swojej winy wyrządziła drugiej szkodę, musi ją naprawić. W odniesieniu do członków zarządu oznacza to, że:

• wierzyciel musi wykazać, iż działanie lub zaniechanie członka zarządu bezpośrednio spowodowało szkodę w jego majątku;
• konieczne jest istnienie wszystkich przesłanek deliktu, tj.:
• bezprawności działania,
• winy umyślnej lub nieumyślnej,
• szkody w majątku wierzyciela,
• związku przyczynowego między zachowaniem członka zarządu a powstaniem szkody.

Przykład 1.

Członek zarządu spółki ABC SA, wiedząc, że jest ona niewypłacalna, zawiera umowę z kontrahentem, ale nie informuje go o braku realnych możliwości zapłaty. Kontrahent wykonuje usługę, za którą nie otrzymuje wynagrodzenia. W takiej sytuacji należy uznać, iż wierzyciel poniósł stratę w związku z działaniem członka organu z jego winy umyślnej. Przesłanki art. 415 kc zostały spełnione.

Członkowie zarządu mogą również zostać objęci odpowiedzialnością kontraktową. Zgodnie z nią (art. 471 kc) dłużnik musi naprawić szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że jest to następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności.

Co do zasady stroną zobowiązania jest spółka – nie zaś jej zarząd. Jednakże w szczególnych przypadkach odpowiedzialność kontraktowa może rozciągnąć się również na członków zarządu, jeżeli osobiście zaciągnęli zobowiązanie w imieniu spółki w sposób wadliwy albo naruszyli przepisy chroniące kontrahenta.

Można wyróżnić kilka sytuacji, na przykład:

• przekroczenie umocowania – członek zarządu zawiera umowę przekraczającą zakres umocowania lub wbrew statutowi;
• nieprawidłowe wykonanie zobowiązania przez członka zarządu – gdy członek zarządu sam podejmuje się świadczenia, np. podpisuje się jako gwarant lub przyjmuje dodatkowe zobowiązania obok spółki.
• odpowiedzialność za wprowadzenie wierzyciela w błąd co do zdolności wykonania umowy – członek zarządu nie dopełnia obowiązku lojalności wobec kontrahenta i zawiera umowę, wiedząc, że spółka nie będzie w stanie jej wykonać.