O odsetkach słyszał prawie każdy z nas, nie każdy jednak wie, że występują one w kilku postaciach. Ich najbardziej znanymi formami są odsetki umowne oraz ustawowe. Kiedy można je stosować, z jaką wartością są związane i jakie są podstawowe różnice pomiędzy tymi pojęciami?
Czym są odsetki?
Tak naprawdę odsetki są kojarzone najczęściej z dwiema różnymi sytuacjami:
-
narastaniem odpowiednich kwot na lokatach bankowych – w tym przypadku powodują wzrost sumy pieniężnej pozostawionej w banku lub innej instytucji finansowej, są więc narzędziem do pomnażania zysków finansowych;
-
wzrostem zadłużenia zobowiązanego do zapłaty, który nie wywiązał się z zawartej umowy we wskazanym terminie. W tej sytuacji odsetki zyskują charakter represyjny i mają niejako przymusić dłużnika do jak najszybszego uregulowania istniejącego zobowiązania. Tego rodzaju odsetki stanowią także formę rekompensaty dla wierzyciela za zbyt długie oczekiwanie na wykonanie umowy ze strony drugiego kontrahenta.
Odsetki są kosztami, dodatkowymi kwotami pieniężnymi, których wartość jest w głównej mierze uzależniona od wartości innej kwoty wynikającej z odrębnej czynności prawnej. Cechą wspólną wszystkich odsetek jest więc to, że nie mogą one istnieć samodzielnie, trzeba je zawsze łączyć z innym zdarzeniem prawnym. Nie jest zatem możliwe zawarcie umowy, której przedmiotem będzie zobowiązanie do zapłaty samych odsetek, jeśli nie istnieje związany z nimi dług podstawowy.
Polski ustawodawca rozróżnia kilka typów odsetek, spośród których najpopularniejszymi są odsetki ustawowe oraz umowne. Pamiętajmy przy tym, że odsetki pieniężne należą się tylko wówczas, gdy wynikają z czynności prawnej, ustawy, orzeczenia sądu lub decyzji organu administracyjnego. W innych przypadkach w ogóle nie powstają.
Odsetki umowne
Jak wskazuje sama nazwa, odsetki umowne mają bezpośredni związek z konkretną umową cywilnoprawną. Z racji ich finansowego charakteru pojawiają się one przy kontraktach natury finansowej. W praktyce bardzo trudno będzie nam znaleźć zobowiązanie niepieniężne, którego niezrealizowanie w terminie będzie wiązało się z koniecznością zapłaty odsetek.
Odsetki umowne są regulowane odpowiednimi postanowieniami umownymi. Jeśli strony kontraktu nie porozumieją się ze sobą w tej kwestii, takie prawo do żądania odsetek w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania w ogóle nie będzie istniało. Zawarcie odpowiednich zapisów umownych jest więc kluczowe, aby można było w ogóle mówić o odsetkach umownych.
Strony, które zdecydują się wprowadzić odsetki do swojej umowy, nie mogą tego jednak zrobić z pełną swobodą. Polski ustawodawca zakazuje bowiem stosowania lichwy (zawyżonych odsetek w praktyce niemożliwych do spłaty) oraz tzw. odsetek od odsetek (gdy dłużnik opóźnia się w płatności odsetek umownych lub ustawowych). Odsetki umowne za opóźnienie nie mogą przekroczyć wartości 12% (jest to graniczna kwota stanowiąca tzw. odsetki maksymalne). Zastosowanie większych odsetek powoduje uznanie, że strony są związane wyłącznie ich maksymalną, ustawową stawką.
Postanowienia umów zastrzegające nadmierne odsetki nie stają się nieważne w całości, a jedynie co do nadwyżki. Nadwyżkę zaś, stosownie do treści art. 359 § 2 kc, stanowią odsetki przerastające wysokość odsetek ustawowych. Nieważność postanowienia umowy w przedmiocie wysokości odsetek wywołuje bowiem taki skutek, jak gdyby wysokość ta nie była w inny sposób oznaczona. Dotyczy to zarówno wynagrodzenia za wskazany w umowie okres korzystania z pożyczonych pieniędzy jak i odszkodowania z tytułu opóźnienia zwrotu tych pieniędzy.
Kiedy można żądać odsetek umownych?
Odsetki umowne mogą być wprowadzone do zobowiązania tylko wtedy, gdy będą regulowały kwestię odpowiedzialności za opóźnienie w realizacji kontraktu. Zgodnie bowiem z treścią art. 481 kc, jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych za opóźnienie także w przypadku dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nadto żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych.
Co jednak, jeśli strony omyłkowo nie umieszczą prawa do żądania odsetek ustawowych w swojej umowie? Mogą aneksować swoje zobowiązanie i wprowadzić odpowiednie postanowienia pozwalające na stosowanie odsetek umownych albo żądać zapłaty odsetek ustawowych (ta druga sytuacja pojawia się wtedy, gdy aneksowanie umowy jest już niemożliwe, np. z powodu braku realizacji zobowiązania w wymaganym terminie).
Odsetki ustawowe
Drugim często spotykanym rodzajem odsetek są odsetki ustawowe – określane dawniej także jako odsetki kapitałowe. Pojawiają się one przede wszystkim wtedy, gdy strony zobowiązania nie ustaliły w swojej umowie możliwości pobierania odsetek umownych lub zrobiły to w zbyt ogólny sposób. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych.
Przykład 1.
Monika i Iwona podpisały umowę pożyczki na kwotę 3500 zł. W ich kontrakcie znalazł się zapis pozwalający Monice żądać odsetek od nieterminowego zwrotu pożyczki, nie określono jednak ich dokładnej wartości. W tym przypadku mamy do czynienia z odsetkami umownymi, przy czym ich dokładna wartość będzie odpowiadała wartości odsetek ustawowych.
Przykład 2.
Monika i Iwona podpisały umowę pożyczki na kwotę 3500 zł. W ich kontrakcie brakuje zapisu dotyczącego możliwości naliczania i pobierania odsetek od nieterminowego zwrotu pożyczki. Nie przekreśla to jednak szans na uzyskanie takiego świadczenia – jeżeli pożyczkobiorca będzie opóźniał się ze zwrotem pożyczki, druga strona umowy może naliczać odsetki ustawowe.
Przykład 3.
Monika i Iwona podpisały umowę pożyczki na kwotę 3500 zł. W ich zobowiązaniu znalazł się zapis, że Monika jest uprawniona do żądania zapłaty odsetek o wartości 35% udzielonej pożyczki w przypadku nieterminowej płatności ze strony Iwony. Powyższy zapis stoi w sprzeczności z obowiązującymi wartościami odsetek maksymalnych. Ustanowione odsetki ustawowe będą oczywiście istniały, jednak w dużo niższej kwocie – stanowiącej 12% wartości udzielonej pożyczki (w 2021 roku 12% stanowi bowiem kwotę maksymalnych odsetek umownych).
Odsetki ustawowe pojawiają się najczęściej w ramach transakcji pomiędzy przedsiębiorcami, ustawodawca dopuszcza jednak ich stosowanie także w obrocie konsumenckim, tj. przy umowach pomiędzy osobami fizycznymi, które nie zajmują się prowadzeniem żadnej działalności gospodarczej. Warto przy tym podkreślić, że maksymalne odsetki ustawowe, które pojawiają się przy zobowiązaniach handlowych (profesjonalnych) są nieco wyższe niż odsetki ustawowe stosowane w obrocie nieprofesjonalnym – wynoszą one bowiem 14%.
Przed 1 stycznia 2016 roku pojęcie odsetek ustawowych odnosiło się w równym stopniu do odsetek stanowiących opłaty za korzystanie z kapitału (odsetek kapitałowych), jak i do odsetek za opóźnienie; w obu przypadkach należały się, jeżeli inaczej nie postanowiono, odsetki w wysokości odsetek ustawowych. Sytuacja uległa zmianie z dniem 1 stycznia 2016 roku, kiedy to weszła w życie zmiana art. 359 § 2 kc. Ustawa z 9 października 2015 roku zmieniająca Kodeks cywilny zmieniła nie tylko komentowany przepis, lecz również art. 481 kc. W wyniku dokonanej nowelizacji obecnie wyróżnia się dwie odrębne instytucje (i kategorie pojęciowe), a mianowicie: odsetki ustawowe (o których mowa w art. 359 § 2 kc), określane niekiedy mianem odsetek ustawowych zwykłych oraz odsetki ustawowe za opóźnienie (które zostały uregulowane w art. 481 § 2 kc). Wobec dokonanego przez ustawodawcę precyzyjnego rozróżnienia, a także przyjęcia w powyższym zakresie odrębnej regulacji prawnej, obecnie nie może budzić wątpliwości teza, zgodnie z którą ilekroć w ustawie mowa o odsetkach ustawowych, bez dalszych dookreśleń (w tym zwłaszcza doprecyzowania, że chodzi o odsetki za opóźnienie), należy mieć na względzie jedynie odsetki kapitałowe.
Podsumowanie
Odsetki są formą wynagrodzenia pieniężnego związanego z nieterminową realizacją określonego zobowiązania. Występują w wielu formach, przy czym najpopularniejszymi są odsetki ustawowe oraz umowne. Pierwszy rodzaj odsetek pojawia się przede wszystkim w obrocie profesjonalnym (pomiędzy przedsiębiorcami) oraz gdy strony danej umowy nie uregulują kwestii odsetek, drugi zaś gdy kontrahenci samodzielnie ustalą wartość odsetek, które będą wiązały w zawartej przez nich umowie.
