W obrocie gospodarczym często oprócz dokumentowania transakcji fakturami korzysta się z dodatkowych umów regulujących wzajemne zobowiązania stron na gruncie cywilnoprawnym. Co do zasady kontrakty takie zawierane są po to, aby ich dotrzymywać. Jednak, jak pokazuje praktyka - bywa z tym różnie. Jaka zatem odpowiedzialność czeka przedsiębiorcę za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie umowy?
Zobowiązanie do wykonania umowy
Zawierając umowę jedna strona zobowiązuje się na rzecz drugiej strony spełnić określone świadczenie. Jeżeli dłużnik (wykonawca świadczenia) wywiąże się ze zobowiązania - umowa zwykle wygasa. Jednak zdarzają się sytuacje, gdy dłużnik w ogóle nie wykona świadczenia lub wykona je nieprawidłowo. Takie okoliczności powodują najczęściej negatywne skutki dla obu stron. Wierzyciel nie dostaje na czas świadczenia, z którego w pełni mógłby korzystać, a wykonawca będzie z pewnością pociągnięty do odpowiedzialności za niewywiązanie się z zawartej umowy. Odpowiedzialność kontraktowa dotyczy szkód majątkowych. Dłużnik odpowiada za każdą winę, nawet nieumyślną (np. rażące niedbalstwo) i również za powierzone zadania osobom trzecim. W razie niemożliwości spełnienia świadczenia od początku (np. działania niewykonalnego w świetle natury) lub gdy druga strona przyczyniła się do niewykonania lub nienależytego wykonania postanowień umowy dłużnik odpowiada na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Zobowiązanie w ogólne nie powstaje, wygasa lub przy zobowiązaniach wzajemnych można od umowy odstąpić.
Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Niewykonanie umowy ma miejsce wówczas, gdy świadczenie zawarte w umowie w ogóle nie zostanie spełnione. Jeżeli natomiast dłużnik podjął się czynności określonych w umowie i je wykonał, ale w sposób niezgodny z umową - interes wierzyciela nie został zaspokojony w sposób, w jaki wymagany był treścią umowy - wówczas umowę uznaje się za nienależycie wykonaną. Przykładem takiej sytuacji jest niewywiązanie się z terminu dostarczenia świadczenia określonego w zawartym porozumieniu stron.
Umowy, o których mowa zawierane są na gruncie cywilnoprawnym. Zasady ich funkcjonowania określają więc przepisy Kodeksu cywilnego. Art. 471 stanowi iż: Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Kolejny artykuł kodeksu mówi natomiast, że: Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności.
Za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie umowy odpowiedzialność spoczywa więc co do zasady na dłużniku. Jeżeli jednak powstały okoliczności uniemożliwiające spełnienie świadczenia (np. działania niewykonalne w świetle praw natury) pierwotna niemożność powoduje, że zobowiązanie nie istnieje.
Kara umowna i odszkodowanie a nienależyte wykonanie umowy
Strona, która nie otrzymała od dłużnika świadczenia w takiej formie, w jakiej przewidywała to umowa, może domagać się zrekompensowania szkód majątkowych poniesionych w związku z zawinionym niewywiązaniem się ze zobowiązania. W praktyce kary za odstąpienie od umowy lub też nienależyte jej wykonanie określone są już w pierwotnie podpisywanej umowie. Sam charakter umowy ma bowiem na celu, przede wszystkim, jak najlepsze zabezpieczenie interesów obu stron.
Ustalenie w treści umowy kary za niewywiązanie się z obowiązków jednej ze stron ułatwia dochodzenie wypłaty odszkodowania również na drodze sądowej. Już w umowie bowiem określona została jasno wysokość możliwej do poniesienia szkody. Podpisując kontrakt obie strony zaakceptowały jego treść. Kara umowna stanowi więc również jeden z bodźców mobilizujących dłużnika do postępowania zgodnego z umową.
Jeżeli w umowie nie określono wysokości kary, wierzyciel wciąż ma prawo ubiegania się o odszkodowanie od dłużnika, który nienależycie bądź też w ogóle nie wywiązał się ze świadczenia. Zadośćuczynienia wówczas dochodzi się na drodze sądowej, której czas trwania w porównaniu z dochodzeniem kar umownych może się wydłużyć.
Wysokość kary umownej i odszkodowania
Zastrzeżenie w treści umowy wysokości kary za niewywiązanie się bądź nienależyte wywiązanie się z niej, nie zawsze oznacza, że w takiej wysokości rzeczywiście przysługuje wierzycielowi. Dłużnik w określonych sytuacjach ma bowiem prawo wystąpić do sądu z wnioskiem o obniżenie kary umownej. Najczęstszą przyczyną ubiegania się o obniżenie kary jest to, że w dużej części ze zobowiązania się wywiązał bądź też nieadekwatne zawyżenie wysokości kary w porównaniu do wielkości strat zaistniałych na skutek niewywiązania się dłużnika ze zobowiązania.
Przed niewykonaniem bądź nienależytym wykonaniem umowy warto zabezpieczyć się już podczas samego jej tworzenia i ustalania jej warunków. Na tym etapie należy się zastanowić, jakie naruszenia i w jaki sposób powinny być sankcjonowane oraz ustalić wartość kar jakie za określone skutki będą stronie przysługiwały. W dużej mierze pozwoli to ułatwić samo rozliczenie się z dłużnikiem w przypadku naruszenia treści umowy oraz przyspieszy bieg sprawy sądowej, jeżeli taka zostanie wszczęta.
