Zaciągnięcie każdego zobowiązania finansowego, czy to na podstawie umowy kredytu, czy pożyczki lub leasingu, wiąże się nierozerwalnie z obowiązkiem zapłacenia odsetek od kapitału. Najprościej rzecz ujmując, odsetki to jest koszt, który dłużnik ponosi w zamian za udzielenie świadczenia pieniężnego. Ich wysokość zależy od stopy procentowej oraz czasu, na jaki wierzyciel udostępnił dłużnikowi swój kapitał. Odsetki mogą być liczone wyłącznie od wysokości świadczenia, gdyż naliczanie odsetek od odsetek, w aktualnym stanie prawnym, jest zjawiskiem zabronionym. Oczywiście jak w każdym przypadku, od zasady istnieją pewne wyjątki.
Zakaz anatocyzmu – naliczania odsetek od zaległych odsetek – został wprowadzony w celu zapobieżenia tworzenia się sytuacji, w których zadłużenie dłużnika byłoby mnożone w sposób nieograniczony. Zasada ta znajduje zastosowanie do każdego rodzaju odsetek, niezależnie od ich rodzaju i źródła ich powstania. Od powyższego dopuszczalne są jedynie dwa wyjątki. Pierwszym z nich jest możliwość umownego uregulowania przez strony tej kwestii, lecz dopiero po powstaniu zaległych odsetek. Zaś drugim z nich jest wytoczenie przez wierzyciela powództwa o zaległe odsetki.
Zakaz naliczania odsetek od odsetek
Pojęcie odsetek oraz wszelkich zasad ich powstawania i naliczania w ujęciu cywilistycznym zostało uregulowane w Ustawie Kodeks cywilny (dalej jako KC). Z kolei sam zakaz anatocyzmu został wprowadzony w art. 482 KC. Celem ustanowionego zakazu jest uniemożliwienie stronie silniejszej (wierzycielowi) wymuszania na podmiocie słabszym (dłużniku) zawierania umów, które będą ustalały z góry obowiązek płacenia odsetek od zaległych odsetek. Gdyby nie to ograniczenie, dochodziłoby do sytuacji, kiedy odsetki od niespłacanego długu w krótkim czasie przerastałyby zobowiązanie podstawowe i tym samym utrudniałyby lub uniemożliwiały spłacenie długu pierwotnego.
Omawiany zakaz ma charakter bezwzględnie obowiązujący, co oznacza, że jedynie w ściśle określonych okolicznościach, uregulowanych ustawowo, możliwe jest naliczenie odsetek od odsetek. Przepis 482 KC nie różnicuje odsetek kapitałowych od odsetek za opóźnienie czy też odsetek wynikających z czynności prawnych lub ustawy. Co więcej, przepis ten nie dokonuje rozróżnienia odsetek za opóźnienie od odsetek naliczanych za zwłokę w wykonaniu świadczenia. Dlatego też należy uznać, że znajduje on zastosowanie do każdego rodzaju odsetek, niezależnie od ich rodzaju i źródła powstania, również w sytuacji, kiedy brak spłaty zadłużenia jest wynikiem umyślnego działania dłużnika.
Należy jednak zaznaczyć, że zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 29 listopada 2001 roku, V CKN 603/00, zakaz anatocyzmu „nie znajduje zastosowania do umów, w których istnieje zapis, zgodnie z którym odsetki kapitałowe, niepobrane przez wierzyciela, podlegają doliczeniu do sumy pieniężnej, która następnie jest oprocentowana według własnych zasad. Takie odsetki kapitałowe nie są bowiem odsetkami zaległymi w rozumieniu art. 482 KC”. Zgodnie z powyższym orzeczeniem omawiany zakaz nie obejmuje obowiązku płacenia odsetek od skapitalizowanych niezaległych odsetek kapitałowych. Przy czym zakaz ten znajduje już zastosowanie do naliczenia odsetek za opóźnienie w zapłacie takich odsetek kapitałowych.
Dodatkowo zakazowi anatocyzmu nie przeciwstawia się również zapis umowy, zgodnie z którym zwiększeniu ulega wysokość stopy procentowej w miarę postępującego opóźnienia w spłacie długu.
Kiedy naliczanie odsetek od odsetek będzie możliwe?
W aktualnym brzmieniu art. 482 KC przewiduje dwa wyjątki od wspomnianej wyżej zasady. Pierwszym jest dopuszczalność regulacji kontraktowej odsetek dokonanej po powstaniu zaległych odsetek. Drugim zaś jest wytoczenie przez wierzyciela powództwa o zaległe odsetki. Należy pamiętać, że od 15 lutego 2019 roku – czyli dnia wejścia w życie Ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny – ustawodawca uchylił art. 482 ust. 2 KC, który pozwalał na naliczanie odsetek od odsetek w przypadku pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe. W sytuacjach, w których zakaz anatocyzmu nie będzie miał zastosowania, wysokość odsetek od odsetek może zostać określona w oddzielnej umowie lub też może wynikać z przepisów szczegółowych.
Naliczanie odsetek od odsetek na podstawie umowy
W pierwszym ze wspomnianych w poprzednim akapicie przypadków po powstaniu zaległych odsetek strony mogą umówić się, że do kwoty głównej zadłużenia doliczone zostaną skapitalizowane odsetki. Tak powstała nowa suma długu może zostać ponownie umownie oprocentowana. Jeżeli strony tego nie zrobią, od nowo powstałego długu naliczane zostają odsetki ustawowe.
Należy pamiętać, że wspomniana kapitalizacja odsetek i ich zsumowanie z kwotą główną długu nie następują „automatycznie” wskutek uznania przez dłużnika istnienia wierzytelności. Aby owe skapitalizowane odsetki mogły zostać dodane, umowa stron musi na to jednoznacznie wskazywać. Dodatkowo nie jest prawnie możliwe zawarcie umowy o anatocyzm przed powstaniem samych odsetek za opóźnienie, tak samo jak nie jest możliwe zawarcie umowy o kapitalizację odsetek jeszcze przed ich powstaniem. Zawarcie takiego postanowienia w umowie nie prowadzi jednak do nieważności całej umowy – za nieważny uznaje się wyłącznie zapis dotyczący doliczania odsetek od odsetek, pozostała część umowy pozostaje w mocy.
Jak możliwe jest porozumienie się stron co do ewentualności naliczania odsetek od odsetek, tak wykonalne jest również umowne zrzeczenie się – „z góry” – przez wierzyciela przyszłego prawa do zaległych odsetek.
Naliczanie odsetek od odsetek na podstawie powództwa
Drugim wyjątkiem od omawianej zasady jest możliwość naliczenia odsetek od zaległych odsetek w drodze wytoczenia powództwa o odsetki. Można tego dokonać również wskutek rozszerzenia powództwa już w toku procesu cywilnego. Przy czym należy pamiętać, że odsetki te są wówczas liczone od chwili rozszerzenia powództwa, a nie od chwili wniesienia pierwotnego roszczenia do sądu.
Należy mieć na uwadze, że możliwość naliczania odsetek od chwili wytoczenia powództwa jest niezależna od istnienia wcześniejszej umowy stron regulującej tę kwestię. Co ważne, strony mogą w drodze porozumienia wykluczyć również możliwość naliczania odsetek od zaległych odsetek, także na wypadek wytoczenia o nie powództwa przez wierzyciela.
Trzeba jednak pamiętać, że zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 5 października 1994 roku, III CZP 128/94, „wytoczenie powództwa – o zasądzenie na przyszłość odsetek z tytułu opóźnienia świadczenia głównego – nie stwarza per se podstawy do domagania się odsetek od tych odsetek za opóźnienie, nawet jeżeli staną się one należne w toku procesu. W tym zakresie konieczne jest rozszerzenie powództwa tak, aby objęło ono powstałe już odsetki zaległe albo też wytoczenie o nie odrębnego powództwa”.
Zakaz anatocyzmu a bankowe pożyczki długoterminowe
Jak wspomniano wcześniej, od lutego 2019 roku nie jest już możliwe naliczanie odsetek od odsetek w przypadku pożyczek długoterminowych udzielanych przez banki. Stanowi to efekt działań ustawodawcy zmierzającego do poprawy poziomu spłacalności pożyczek i kredytów w Polsce. Do czasu tej zmiany banki oraz inne instytucje finansowe naliczały zalegającym klientom bardzo wysokie odsetki od zaległych odsetek, co z kolei przekładało się na „lawinowy” wzrost długu, wskutek czego znaczna część pożyczko- i kredytobiorców rezygnowała ze spłaty.
W chwili obecnej banki nie mają już uprawnienia do stosowania takich technik. Jedyną możliwością do naliczania odsetek od należnych odsetek jest wyrażenie na to zgody przez dłużnika po powstaniu zaległości. Oczywiście banki, tak jak każdy inny podmiot, mogą stosować anatocyzm także w przypadku wstąpienia na drogę sądową z odpowiednim powództwem.
Należy jednak zdawać sobie sprawę, że zgodnie z maksymą „prawo nie działa wstecz” omawianej zasady nie można stosować wobec odsetek należnych powstałych przed dniem wejścia w życie noweli. Oznacza to, że odsetki naliczone przed datą wejścia w życie zmian pozostają w mocy. Przy czym nie jest możliwe naliczenie przez banki odsetek od zaległych odsetek w odniesieniu do umów pożyczkowych zawartych przed wejściem w życie nowelizacji, jeżeli zaległości powstały już po jej wejściu w życie.
Odsetki od zaległych odsetek – podsumowanie
Kodeks cywilny statuuje zasadę, zgodnie z którą naliczenie odsetek od zaległych odsetek jest zabronione. Zasada ta ma za zadanie ograniczyć działanie wierzycieli, którzy w bardzo krótkich okresach naliczali dłużnikom cały szereg odsetek od wcześniejszych odsetek.
Obecnie jedynie w dwóch przypadkach nie stosuje się zakazu anatocyzmu. Jednym z nich jest sytuacja, w której strony umówią się, iż odsetki od pierwotnego długu zostaną skapitalizowane i dodane do kwoty owego zadłużenia, a następnie od tej kwoty zostaną naliczane odsetki nowe. Drugą z nich jest natomiast sytuacja, kiedy wierzyciel wytoczy przeciwko dłużnikowi powództwo o zaległe odsetki. Należy jednocześnie pamiętać, iż powyższe wyjątki doznają wyłączenia, kiedy to skorzystanie z któregoś z nich stałoby w sprzeczności z funkcją lub celem przepisu szczególnego w odniesieniu do art. 482 KC.
