Wiele osób sądzi, że wyrok sądowy jest ostatecznym rozstrzygnięciem, które wiąże wszystkich bez względu na to, czy uczestniczyli w danej sprawie. W rzeczywistości jest zupełnie inaczej, zwłaszcza gdy dane orzeczenie nie jest jeszcze prawomocne. Wyjaśniamy, na czym polega podważenie prawomocnego wyroku i jakie warunki należy spełnić, aby skarga była skuteczna.
Prawomocność wyroku
Zacznijmy od wyjaśnienia prawomocności wyroku sądowego. Zachodzi ona w sytuacji, gdy od danego orzeczenia nie przysługuje już uprawnionemu podmiotowi żaden zwykły środek zaskarżenia. Przyczyny takiego stanu rzeczy mogą być bardzo zróżnicowane, choć najczęściej wynikają one z przegapienia terminu na wniesienie apelacji lub uznania jej niezasadności przez sąd wyższej instancji. Prawomocność wyroku oznacza, że jest on skuteczny i wiążący. Zgodnie z treścią art. 365 i 366 Kodeksu postępowania cywilnego, orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Kodeks postępowania karnego określa, w jakim zakresie orzeczenia sądu cywilnego nie wiążą sądu w postępowaniu karnym. Wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami. Prawomocność wyroku to także brak możliwości jego zaskarżenia w zwyczajnym trybie. Ustawodawca przewidział jednak sytuacje, w których uprawniony podmiot może skutecznie podważyć prawomocne orzeczenie. Dodajmy jednak, że wymaga to spełnienia kilku istotnych warunków.
Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
W sytuacjach nadzwyczajnych dopuszczalne jest kwestionowanie prawomocnego wyroku. W składach orzekających zasiadają ostatecznie tylko ludzie, którym także zdarza się popełniać błędy. Ustawodawca wprowadził więc możliwość podważenia prawomocnego orzeczenia, które jest dokonywane przy pomocy specjalnej skargi. Zgodnie z treścią art. 4241 kpc można żądać stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego wyroku sądu drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, jeżeli przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego wyroku w drodze innych środków prawnych przysługujących stronie na podstawie kodeksu nie było i nie jest możliwe. W wyjątkowych wypadkach, gdy niezgodność z prawem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela, można także żądać stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego wyroku sądu pierwszej lub drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, jeżeli strona nie skorzystała z przysługujących jej środków prawnych, chyba że jest możliwa zmiana lub uchylenie wyroku w drodze innych przysługujących stronie środków prawnych.
Postanowienie SN z 20 grudnia 2024 roku (sygn. akt I CNP 82/23)
Niezgodność z prawem orzeczenia musi mieć charakter kwalifikowany, elementarny i oczywisty. Orzeczenie niezgodne z prawem to orzeczenie niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami albo wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa, które jest ewidentne i nie wymaga głębszej analizy prawnej. Jedynie w takim przypadku orzeczeniu sądu można przypisać cechy bezprawności. Istotą władzy sądowniczej jest orzekanie w warunkach niezawisłości, w sposób bezstronny, zależny nie tylko od obowiązujących ustaw, ale także od wewnętrznego przekonania sędziego oraz jego swobody w ocenie faktów i praw, stanowiących przedmiot sporu. Rozstrzygnięcie sądu zależy także od wyników wykładni, które mogą być różne w zależności od jej przedmiotu i przyjętych metod.
Postanowienie SN z 11 lipca 2023 roku (sygn. akt I CNP 206/22)
Skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie można traktować jak alternatywy dla apelacji, skargi o wznowienie postępowania, czy choćby skargi kasacyjnej. Nie jest to zatem środek, przy wykorzystaniu którego strona mogłaby zabiegać o dokonanie przez Sąd Najwyższy wykładni budzących wątpliwości przepisów mających zastosowanie w sprawie prawomocnie osądzonej i ustalenie zasad ich stosowania na przyszłość, w zbliżonych stanach faktycznych.
Pamiętajmy, że od tego samego wyroku strona może wnieść tylko jedną skargę. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie przysługuje jednak od wyroków sądu drugiej instancji, od których wniesiono skargę kasacyjną, oraz od orzeczeń Sądu Najwyższego. Jest pismem formalnym, stąd też decydując się na jej złożenie, musimy pamiętać o zachowaniu wszystkich wymogów stawianych przez Kodeks postępowania cywilnego. Pismo to powinno zawierać:
- oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w całości lub w części;
- przytoczenie jej podstaw oraz ich uzasadnienie – skargę można oprzeć na podstawie naruszeń prawa materialnego lub przepisów postępowania, które spowodowały niezgodność wyroku z prawem, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda. Podstawą skargi nie mogą być jednak zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów;
- wskazanie przepisu prawa, z którym zaskarżony wyrok jest niezgodny;
- uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody spowodowanej przez wydanie wyroku, którego skarga dotyczy;
- wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego wyroku w drodze innych środków prawnych przysługujących stronie na podstawie kodeksu nie było ani nie jest możliwe, a ponadto – gdy skargę wniesiono na podstawie art. 4241 § 2 kpc (naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela) – że występuje wyjątkowy przypadek uzasadniający wniesienie skargi,
- wniosek o stwierdzenie niezgodności wyroku z prawem.
Ponadto skarga powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego. Musi więc zawierać oznaczenie stron lub uczestników postępowania, właściwego sądu, a także podpis pełnomocnika. Pamiętajmy, że omawiana skarga podlega przymusowi radcowsko-adwokackiemu, co oznacza, że może ją sporządzić i złożyć do sądu wyłącznie prawidłowo umocowany do tego prawnik. Do skargi – oprócz jej odpisów dla doręczenia ich uczestniczącym w sprawie osobom – dołącza się dwa odpisy przeznaczone do akt Sądu Najwyższego.
Ile kosztuje podważenie prawomocnego wyroku?
Skarga, której celem jest podważenie prawomocnego wyroku, podlega opłacie sądowej. Wysokość takiej opłaty jest jednak uzależniona od charakteru sprawy i wartości przedmiotu sprawy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami w sprawach o prawa majątkowe pobiera się opłatę stosunkową wynoszącą 5% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 złotych i nie więcej niż 100 000 złotych. Wartość przedmiotu zaskarżenia w skardze o stwierdzenie niezgodności z prawem orzeczenia oznacza wysokość szkody, którą skarżący ma obowiązek określić i uprawdopodobnić. Z kolei w sprawach o prawa niemajątkowe (oraz w niektórych wskazanych w ustawie sprawach o prawa majątkowe): pobiera się opłatę stałą wynoszącą co do zasady 100 zł.
W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, jeśli wartość przedmiotu zaskarżenia nie przewyższa 50 000 złotych, pobiera się opłatę podstawową w kwocie 30 złotych. Powyżej tej kwoty opłata jest stosunkowa (5% wartości przedmiotu zaskarżenia). W sprawach o stwierdzenie nabycia spadku opłata stała wynosi 100 złotych. W niektórych sprawach opłata stała wynosi 3000 złotych, np. od odwołania od decyzji Przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, a także od apelacji, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia w takiej sprawie.
Opłata sądowa od omawianej skargi to jednak niejedyne koszty, z którymi musi liczyć się skarżący. Z racji tego, że pismo musi być przygotowane przez adwokata lub radcę prawnego, należy liczyć się z opłatą za jego sporządzenie. Koszty są w tym zakresie bardzo zróżnicowane i zależą od rodzaju sprawy, a także stawek stosowanych przez prawników. Ostrożnie można przyjąć, że koszty sporządzenia skargi mieszczą się w zakresie od kilku tysięcy złotych (np. 3000–5000 zł) w przypadku spraw o mniejszej wartości przedmiotu zaskarżenia lub stosunkowo prostych, do nawet kilkunastu tysięcy złotych (np. 8000–20 000 zł i więcej) w przypadku spraw o znacznej wartości przedmiotu zaskarżenia, dużej złożoności faktycznej i prawnej. Pamiętajmy, że tego rodzaju pisma nie należą do najłatwiejszych, stąd też tak wysokie koszty ich sporządzenia.
Podsumowanie
Polski system prawny przewiduje możliwość podważenia prawomocnego wyroku przy pomocy specjalnej skargi, którą może sporządzić wyłącznie adwokat lub radca prawny. W ramach odpowiedniej procedury nie można jednak podważać faktów i ustaleń dowodowych poczynionych przez sąd II instancji. Skarga musi wykazać, że w danej sprawie doszło do naruszenia prawa materialnego lub procesowego, względnie wydany wyrok narusza podstawowe zasady porządku prawnego lub konstytucyjne wolności albo prawa człowieka i obywatela.
