Pracujące matki łączą bycie rodzicem na pełny etat z karierą zawodową. Nie jest to łatwe zadanie, dlatego też ustawodawca przewidział dla nich szereg ułatwień i przywilejów. Oprócz najbardziej znamiennego 800+ (wcześniej 500+) pracujące matki mogą liczyć na wiele względów już w czasie ciąży oraz sprawowania opieki nad dzieckiem. Dodatkowe dni wolne, przerwy na karmienie dziecka, zakaz wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych to tylko niektóre z przywilejów przewidzianych dla matek, które starają się łączyć wychowywanie potomków z rozwijaniem swoich karier.
Dodać wypada, że nie tylko w materii prawa pracy pracujące matki mogą liczyć na pomoc. Istnieją także przeróżne programy socjalne wspierające matki, takie jak wspomniane wyżej 800+ czy becikowe oraz świadczenie rodzicielskie. Również w kwestii podatkowej ustawodawca przewidział przywileje w postaci ulg podatkowych. Jak widzimy, państwo nie pozostawia matek samym sobie, przy czym na najwięcej „ułatwień” mogą liczyć kobiety czynne zawodowo. Na jakie konkretnie przywileje mogą liczyć pracujące matki? Ile z nich jest ogólnymi programami wsparcia, a ile przysługuje wyłącznie matkom czynnym zawodowo? Na te pytania odpowiemy w niniejszym artykule.
Ochrona pracujących matek w ciąży
Podstawowym aktem chroniącym matki czynne zawodowo jest Ustawa Kodeks pracy (dalej jako kp). Zgodnie z przepisami powyższej ustawy pracodawca nie ma prawa zwolnić i prowadzić przygotowań do wypowiedzenia kobiety od momentu zajścia w ciążę do dnia porodu, a także w czasie przebywania przez nią na urlopie macierzyńskim, rodzicielskim bądź wychowawczym. Wyjątkiem jest sytuacja, w której zachodzą przesłanki do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z art. 52 kp lub likwidacja zakładu pracy.
Pracodawca nie może również nakazywać pracownicom w ciąży wykonywać pracę w godzinach nocnych, tj. między godziną 21.00 a 7.00. Co więcej, ciężarna pracownica nie powinna również wykonywać obowiązków pracowniczych w godzinach nadliczbowych (czyli zostawać w pracy dłużej niż to wynika z umowy o pracę). Pracodawca nie może także delegować pracownicy w ciąży bez jej wyraźnej zgody oraz zatrudniać jej w przerywanym czasie pracy.
Dodatkowo art. 176 kp wskazuje, że kobiety w ciąży i karmiące dziecko piersią nie mogą wykonywać prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia, mogących mieć niekorzystny wpływ na ich zdrowie, przebieg ciąży lub karmienie dziecka piersią. Lista prac uciążliwych znajduje się w załączniku do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r. w sprawie wykazu prac uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet w ciąży i kobiet karmiących dziecko piersią.
Pracujące matki a prawo do dodatkowych urlopów
Oczywiste jest, że kobieta w ciąży oraz w ciągu następnych miesięcy po urodzeniu dziecka może nie być w stanie wykonywać swoich obowiązków zawodowych. Kodeks pracy przewidział takie sytuacje, dlatego też pracujące matki mogą liczyć na dodatkowe dni urlopowe. O jakich świadczeniach mowa?
Pierwszym z „urlopów”, jaki przysługuje pracującym matkom, jest zwolnienie lekarskie (tzw. L4), które gwarantuje wyższy wymiar zasiłku chorobowego, jak też wydłużony okres tego zasiłku. Reguluje to art. 11 ust. 2 Ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Za czas choroby przypadającej w czasie ciąży przysługuje zasiłek chorobowy w wysokości 100% podstawy zasiłku. Przy czym rodzaj choroby nie ma tu znaczenia, zasiłek jest gwarantowany niezależnie od przyczyny niezdolności do pracy. Co więcej, okres zasiłkowy wydłużony zostaje ze 182 do 270 dni.
Kolejnym, już „pełnoprawnym”, urlopem jest ten macierzyński. Czas jego świadczenia jest zależny od liczby urodzonych dzieci podczas jednego porodu. I tak w podstawowym wymiarze – przy urodzeniu jednego dziecka wynosi on 20 tygodni; w przypadku urodzenia bliźniąt – 31 tygodni; przy trojaczkach – 33 tygodnie; czworaczki uprawniają do 35 tygodni urlopu; w przypadku urodzenia pięciorga lub więcej dzieci przy jednym porodzie – 37 tygodni urlopu.
Należy zauważyć, że sześć tygodni urlopu matka może wykorzystać jeszcze przed porodem. Dodatkowo obligatoryjnie musi wykorzystać 14 tygodni, natomiast pozostałe sześć tygodni może wykorzystać ojciec dziecka (aby skorzystać z tego urlopu, ojciec dziecka musi być zatrudniony na etacie, prowadzić działalność gospodarczą albo pracować na podstawie umowy zlecenia).
Następny jest urlop rodzicielski. Jeżeli matka wykorzystała urlop macierzyński, ma prawo do skorzystania z urlopu rodzicielskiego. Może on trwać:
- 41 tygodni - w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
- 43 tygodni - w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie.
Natomiast pracownicy - rodzice dziecka posiadającego tzw. zaświadczenie "Za życiem", mają prawo do urlopu rodzicielskiego w wymiarze do:
- 65 tygodni - w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
- 67 tygodni - w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie.
Jednak 9 tygodni z tych 41 tygodni przysługuje na wyłączność drugiemu z rodziców.
Można z niego skorzystać jednorazowo albo w częściach. Musi być on jednak wykorzystany do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko ukończyło 6. rok życia. Urlop może być wykorzystany zaraz po zakończeniu urlopu macierzyńskiego bądź zasiłku macierzyńskiego.
Kolejno, pracująca matka może skorzystać z urlopu wychowawczego. Urlop ten może zostać wykorzystany do chwili ukończenia przez dziecko 6. roku życia, natomiast w przypadku dziecka niepełnosprawnego – do 18. roku życia. Urlop wychowawczy wynosi 36 miesięcy, jednakże maksymalny okres, z którego może skorzystać pracująca matka, to 35 miesięcy. Jeden miesiąc jest przeznaczony wyłącznie dla drugiego rodzica. Sytuacja może być również odwrotna – ojciec korzysta z 35 miesięcy urlopu, a matka z jednego. Z urlopu można skorzystać w maksymalnie 5 częściach.
Co do zasady w trakcie urlopu wychowawczego zasiłek macierzyński nie przysługuje. Pracownica może jednak starać się o zasiłek wychowawczy, który w 2023 r. wynosi 400 zł. Zasiłek ten należy się matce pod warunkiem, że nie pobiera innych świadczeń socjalnych, pracowała przed urlopem przez co najmniej 6 miesięcy, nie wykonuje w czasie urlopu pracy zarobkowej (np. na podstawie umowy o dzieło), a dziecko nie uczęszcza do placówki wychowawczej (np. przedszkola).
Przywileje po powrocie do pracy
Kiedy już matka zdecyduje się powrócić do zawodowej aktywności, może liczyć na kolejne ułatwienia ze strony ustawodawcy.
Zgodnie z art. 187 kp pracownica karmiąca dziecko piersią ma prawo do dwóch półgodzinnych przerw w pracy wliczanych do czasu pracy. Pracownica karmiąca więcej niż jedno dziecko ma prawo również do dwóch przerw, ale już po 45 minut każda. Jeżeli wymiar czasu pracy wynosi mniej niż 6 godzin, pracownicy przysługuje jedna 30-minutowa przerwa na karmienie. Niestety pracownicy zatrudnionej przez czas krótszy niż 4 godziny dziennie przerwy na karmienie nie przysługują.
Z kolei art. 188 kp przewiduje dodatkowe dni wolne na opiekę nad dzieckiem. Mianowicie pracujące matki wychowujące dziecko w wieku do 14 lat mają prawo do zwolnienia od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, w ciągu roku kalendarzowego. Przy czym dla pracownicy pracującej w niepełnym wymiarze czasu powyższy zakres godzinowy ustalany jest proporcjonalnie. Ważne jest, że we wniosku urlopowym nie ma potrzeby podawania przyczyny.
Dodatkowo, analogicznie do czasu przebywania kobiety w ciąży, pracownica, która wychowuje dziecko do 8. roku życia, nie może pracować w porze nocnej lub w godzinach nadliczbowych, chyba że wyrazi na to zgodę. Pracodawca nie powinien także delegować takiej pracownicy do wyjazdu poza miejscowość, w której znajduje się zakład pracy.
Od 26 kwietnia 2023 r. zaczęły obowiązywać przepisy dotyczące urlopu opiekuńczego. Wymiar urlopu opiekuńczego to 5 dni w roku kalendarzowym (bez względu na wymiar etatu danego pracownika). Urlopu udziela się na wniosek pracownika.
Świadczenia pieniężne na dziecko
Matki, nie tylko te pracujące, mogą liczyć na szereg świadczeń socjalnych z tytułu urodzenia i wychowywania dzieci. Z racji tego, że artykuł skupia się na pracujących matkach, a niniejsze świadczenia są świadczeniami ogólnymi, zostaną one jedynie opisane skrótowo.
Poniżej określone zostały świadczenia na dziecko w kwotach ustalonych na rok 2024:
becikowe – wynosi 1000 zł i jest wypłacane jednorazowo. Przysługuje osobom posiadającym ubezpieczenie zdrowotne, jeżeli dochód na jednego członka w rodzinie nie przekracza 1922 zł netto miesięcznie;
kosiniakowe – wynosi 1000 zł miesięcznie i jest wypłacane przez 12 miesięcy przy narodzinach jednego dziecka, aż do 71 miesięcy w przypadku narodzin więcej niż 4 dzieci podczas jednego porodu. Kosiniakowe przysługuje bez względu na wysokość dochodu. Mogą go pobierać wyłącznie osoby, którym ze względu na status zawodowy nie przysługuje roczny urlop rodzicielski, tj. rolnicy, osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych, studenci czy osoby bezrobotne;
program 800+ – wynosi 800 zł miesięcznie i obecnie kwota ta wypłacana jest na każde dziecko do ukończenia przez nie 18. roku życia, niezależnie od sytuacji materialnej rodziny;
zasiłki rodzinne – istnieje cały szereg różnego rodzaju zasiłków. Prawo do zasiłku uzależnione jest od spełnienia przez rodziców kryterium dochodowego (tj. miesięcznej kwoty przypadającej na jednego członka rodziny), ogólnego w wysokości 674 zł lub w przypadku rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym – 764 zł. Rodziny, w których dochód przewyższa dany próg dochodowy, nie będą pozbawione zasiłku – świadczenia są pomniejszane o kwotę, o jaką został przekroczony owy próg. Dla przykładu możemy wyróżnić:
zasiłek rodzinny na dziecko do ukończenia 5. roku życia – wynosi 95 zł miesięcznie;
zasiłek rodzinny na dziecko w wieku od 5. do ukończenia 18. roku życia – wynosi 124 zł miesięcznie;
zasiłek rodzinny na dziecko w wieku od 18. do ukończenia 24. roku życia – wynosi 135 zł miesięcznie;
istnieje także wiele dodatków do zasiłków rodzinnych czy też świadczeń pielęgnacyjnych. Możliwość ich otrzymania oraz ich wysokość uzależniona jest od sytuacji materialnej rodziny, wieku dziecka czy też posiadania przez dziecko danego stopnia niepełnosprawności.
Świadczenia dla pracujących matek – podsumowanie
Jak zostało to zaakcentowane na wstępie, godzenie obowiązków rodzica i pracownika nie jest łatwym zadaniem, tym bardziej dla matek, gdyż to one przeżywają okres ciąży oraz (w większości przypadków) karmienia dziecka piersią.
Nasze państwo, wykazujące duże wsparcie dla pracujących matek, wprowadziło wiele instytucji prawnych mających na celu zabezpieczenie interesów aktywnych zawodowo matek, zarówno w czasie przed narodzinami, jak i po narodzinach dziecka. W przypadku urodzenia w czasie porodu większej liczby dzieci dane świadczenia zostają proporcjonalnie zwiększone. Rodzice (w tym również pracujące matki) mogą również liczyć na wsparcie finansowe ze Skarbu Państwa, zarówno takie wypłacane w pieniądzu, jak i w postaci ulg podatkowych.
