Nie każdy może pozwolić sobie na to, aby skorzystać z pomocy adwokata lub radcy prawnego, który nie tylko napisze pozew lub inne pismo, ale przede wszystkim będzie pełnomocnikiem reprezentującym w postępowaniu sądowym i będzie obecny podczas rozprawy. Bezpłatny prawnik z urzędu - kto może na niego liczyć w sprawach cywilnych?
Prawnik z urzędu - kto może dostać?
O pomoc prawnika z urzędu może ubiegać się każdy, co nie znaczy, że w każdym przypadku wniosek zostanie uwzględniony. Może to zrobić osoba, która wcześniej uzyskała zwolnienie przez sąd od kosztów sądowych, jak i ten, kto takiego zwolnienia nie ma.
Osoba fizyczna, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia prawnika z urzędu (adwokata lub radcy prawnego), jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.
Natomiast w odniesieniu do osób prawnych oraz innych jednostek organizacyjnych wymaga się wykazania, że dany podmiot nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego.
Wniosek o prawnika z urzędu
Osoba chcąca uzyskać prawnika z urzędu musi zatem złożyć wniosek. Zgłasza się go wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych lub osobno, na piśmie lub ustnie do protokołu. Właściwym do rozstrzygnięcia sprawy jest sąd, w którym sprawa ma być wytoczona lub w którym już się toczy. Jednak w odniesieniu do osób fizycznych przewiduje się pewne ułatwienie. W sytuacji, gdy taka osoba nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie wspomnianego sądu, może złożyć wniosek o ustanowienie prawnika z urzędu w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania.
Złożenie wniosku o przyznanie prawnika z urzędu jest wolne od opłat.
Sąd uwzględni wniosek, jeżeli:
- udział adwokata lub radcy prawnego w sprawie uzna za potrzebny; oraz
- jest to uzasadnione sytuacją majątkową wnioskodawcy.
"Udział adwokata (radcy prawnego) w sprawie jest potrzebny zazwyczaj wtedy, gdy strona wnosząca o jego ustanowienie jest nieporadna, ma trudności z samodzielnym podejmowaniem czynności procesowych albo gdy sprawa jest skomplikowana pod względem faktycznym i prawnym i strona nie jest w stanie jej samodzielnie prowadzić. Z powyższego wynika, że nie zachodzi potrzeba ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli sprawa nie jest skomplikowana, a strona potrafi sobie sama poradzić w prowadzeniu procesu. Brak wykształcenia prawniczego nie stawia strony w nierównej pozycji w postępowaniu. Sąd ustanawia zatem prawnika z urzędu w przypadku spełnienia dwóch wspomnianych przesłanek jednocześnie, tj. niewystarczających możliwości finansowych strony oraz gdy z uwagi na sprawę bądź osobę strony taka pomoc jest stronie potrzebna" (postanowienie Sądu Okręgowego w Kaliszu z dnia 24.01.2017 r., sygn. akt II CZ 11/17).
Przyznanie prawnika z urzędu to instytucja wyjątkowa, która pozwala stronie procesu przerzucić koszty pomocy prawnej na Skarb Państwa (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 14.03.2014 r., sygn. akt III AUz 124/14).
Oświadczenie o sytuacji majątkowej i rodzinnej
Do wniosku o ustanowienie prawnika z urzędu osoba fizyczna dołącza oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o swoim:
- stanie rodzinnym,
- majątku,
- dochodach,
- źródłach utrzymania.
W formularzu oświadczenia powinny być wypełnione wszystkie rubryki, a w przypadku gdy wnioskodawcy nie dotyczy treść danego pola, należy nanieść stosowną wzmiankę lub przekreślić rubrykę. Zanim druk oświadczenia zostanie uzupełniony, należy zapoznać się z pouczeniem, które jest zamieszczone na samej górze.
Warto potwierdzić odpowiednimi dokumentami podane w oświadczeniu informacje (np. zaświadczeniem o zarobkach, wypełnionym drukiem PIT itp.). Zarówno wniosek jak i oświadczenie należy własnoręcznie podpisać. Jeżeli wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego składany jest łącznie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych, osoba fizyczna dołącza tylko jedno oświadczenie.
Możliwość ograniczenia wydatków a prawnik z urzędu
W orzecznictwie podkreśla się, że samo tylko zadłużenie wnioskodawcy nie może decydować o tym, że prawnik z urzędu zostanie przyznany. Uzyskując wysokie dochody, wnioskodawca jest w stanie poczynić określone oszczędności. Sądy przyjmują, że wnioskodawca powinien ograniczyć swoje wydatki do określonego minimum. Dopiero gdyby wykazał, że tego typu ograniczenia uniemożliwiają mu opłacenie prawnika oraz że ta pomoc jest mu w danej sprawie potrzebna, mógłby domagać się, aby prawnik z urzędu został przyznany.
Złożenie nieprawdziwego oświadczenia
Oprócz oświadczenia sąd może odebrać od osoby fizycznej przyrzeczenie, w którym zapewnia ona o prawdziwości danych zamieszczonych w oświadczeniu oraz o tym, że jest świadoma konsekwencji prawnych, gdyby okazało się, że dane te są nieprawdziwe bądź nierzetelne.
Sąd obowiązkowo cofnie ustanowienie prawnika z urzędu, jeżeli okaże się, że okoliczności, na których podstawie je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W takim przypadku strona, która z pomocy prawnika z urzędu korzystała, jest zobowiązana uiścić wynagrodzenie z tego tytułu. Niemniej w wypadku, gdy okoliczności, na podstawie których przyznano prawnika z urzędu przestały istnieć, sąd może obciążyć stronę tym obowiązkiem tylko częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła. Gdyby natomiast okazało się, że strona podała świadomie nieprawdziwe informacje i na ich podstawie uzyskała pomoc, to poza obowiązkiem uiszczenia wynagrodzenia, sąd skaże ją na grzywnę.
Warto pamiętać, że sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się ustanowienia prawnika z urzędu lub zastępowanej przez ustanowionego adwokata lub radcę prawnego.
Prawnik z urzędu - czy można wybrać konkretną osobę?
Po otrzymaniu wniosku i jego uwzględnieniu sąd zwraca się do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub rady okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie prawnika, który podejmie się sprawy. Co ciekawe, można wnioskować o przyznanie wybranego prawnika – jako prawnika z urzędu. Jeśli zatem strona wie, że np. określony radca prawny specjalizuje się w jakimś zagadnieniu albo po prostu zna tego prawnika z wcześniejszych spraw, może zamieścić we wniosku stosowną informację. Oczywiście takie wskazanie w żaden sposób nie zobowiązuje izby radców prawnych czy adwokatów, choć powinna ona taką sugestię uwzględnić w miarę możliwości i w porozumieniu ze wskazanym adwokatem lub radcą prawnym.
Prawnik z urzędu zostaje wyznaczony niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie dwóch tygodni.
Prawnik z urzędu - obowiązki
Ustanowienie adwokata lub radcy prawnego przez sąd jest równoznaczne z udzieleniem mu pełnomocnictwa procesowego. Taki prawnik z urzędu jest obowiązany zastępować stronę aż do prawomocnego zakończenia postępowania, chyba że z postanowienia sądu wynika, iż obowiązek zastępowania strony ustaje wcześniej.
Wyznaczenie prawnika z urzędu wygasa z chwilą śmierci strony (choć w pewnym zakresie nawet po śmierci strony prawnik ten może podejmować czynności niecierpiące zwłoki, czyli szczególnie istotne z uwagi na interes zmarłej strony). Może zdarzyć się, że adwokat lub radca prawny wniesie o zwolnienie go od obowiązku zastępowania strony w procesie. Taki wniosek zostanie przez sąd uwzględniony jedynie wtedy, gdy zaistnieją ważne powody – w takim przypadku sąd zwraca się jednocześnie do właściwej rady o wyznaczenie innego prawnika z urzędu.
Oddalenie wniosku o prawnika z urzędu
W razie oddalenia wniosku o ustanowienie prawnika z urzędu, strona nie może ponownie domagać się jego ustanowienia powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. Gdyby jednak złożyła taki wniosek w tych samych okolicznościach, zostałby on odrzucony przez sąd i na takie postanowienie stronie nie służyłoby odwołanie.
Pamiętać trzeba, że samo złożenie wniosku, podobnie jak wniesienie odwołania od postanowienia odmawiającego stronie przyznania prawnika z urzędu, nie wstrzymuje biegu toczącego się postępowania - chyba że chodzi o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego dla powoda na skutek wniosku zgłoszonego w pozwie lub przed wytoczeniem powództwa. Niemniej jednak, według uznania sądu, można wstrzymać rozpoznanie sprawy aż do prawomocnego rozstrzygnięcia wniosku i w związku z tym nie wyznaczać rozprawy, a wyznaczoną rozprawę odwołać lub odroczyć.
Zmiany od stycznia 2019 r.
Od stycznia 2019 r. niemal każda osoba będzie mogła skorzystać z nieodpłatnej pomocy prawnej. Pomoc taką należy odróżnić od omawianej tutaj pomocy prawnika z urzędu. Prawnik z urzędu reprezentuje stronę podczas postępowania sądowego. Z kolei bezpłatna pomoc prawna udzielana jest w wyznaczonych miejscach na terenie powiatu i dotyczy np. pomocy w sporządzaniu pism. Co szczególnie ważne, podstawą oddalenia wniosku o przyznanie prawnika z urzędu nie może być skorzystanie wcześniej przez osobę fizyczną z nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego.
