Nie bez przyczyny sprawy sądowe w Polsce rysują się w świadomości obywateli jako czasochłonne i bardzo kosztowne. Z tego też względu wiele osób rezygnuje z ochrony swoich praw, uważając, iż w sądzie stracą więcej, niż byliby w stanie zyskać. Czasami jednak nie ma innego wyjścia i sprawa sądowa staje się nieunikniona. Wówczas z pomocą przychodzi instytucja jaką jest bezpłatna pomoc prawna. Co do zasady, wspomniana pomoc udzielana jest osobom, które wykażą, iż nie są w stanie pokryć kosztów odpłatnej pomocy adwokata czy radcy prawnego. Do tej pory przepisy te były silnie sformalizowane – osoba potrzebująca nie mogła liczyć na pomoc bez spełnienia sztywnych wymagań. Sytuacja ta powinna ulec poprawie dzięki wejściu w życie nowelizacji prawa dotyczącego bezpłatnego poradnictwa prawnego.
Kwestia bezpłatnej pomocy prawnej została uregulowana w Ustawie o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej (dalej jako ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej). Nowela wprowadza nowe instytucje, które mają pomóc najuboższym Polakom w łatwiejszy sposób walczyć o swoje racje. Oprócz pomocy pełnomocnika czy obrońcy w sądzie, udostępnione ma zostać nieodpłatne poradnictwo obywatelskie, polegające w szczególności na udzielaniu porad w kwestiach zadłużenia, z zakresu spraw mieszkaniowych oraz zabezpieczenia społecznego. Zupełną nowością jest natomiast możliwość skorzystania z nieodpłatnej mediacji.
Jakie zmiany wprowadza nowelizacja?
Najistotniejszą zmianą, jaką przynosi znowelizowana ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej, jest poszerzenie kręgu osób, które mogą skorzystać z tej formy pomocy. Nowela odchodzi od sztywnych ram i przesłanek, które jednoznacznie wskazywały, kto ma prawo, a kto nie, do skorzystania z bezpłatnej pomocy prawników. Obecnie wszystko zależy od sytuacji i realnych potrzeb danej osoby. Znaczącą zmianą jest również podział rodzajów pomocy prawnej – oprócz „standardowego” poradnictwa, wyróżnić możemy także tzw. nieodpłatne poradnictwo obywatelskie oraz nieodpłatną mediację.
Wszystkie powyższe zmiany i ułatwienia są ewidentną reakcją ustawodawcy na wielokrotne głosy judykatury oraz doktryny o bardzo niskiej efektywności pomocy prawnej w ostatnich latach funkcjonowania tej instytucji.
Kto może skorzystać z nieodpłatnej pomocy prawnej?
Kwestię grona osób, które mogą ubiegać się o nieodpłatną pomoc prawną, reguluje art. 4 ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej. Co ważne, w przeciwieństwie do ustawy sprzed nowelizacji, która regulowała zamknięty katalog podmiotów uprawnionych, obecne brzmienie przepisu znacznie rozszerza ten krąg.
O bezpłatną pomoc prawną oraz poradnictwo obywatelskie może starać się każda osoba fizyczna (osoby prawne, np. spółki prawa handlowego, nie mają możliwości uzyskania takiej pomocy), która nie jest w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej. Co ciekawe, ubiegające się osoby nie muszą udowadniać swojej złej kondycji finansowej – ustawa nie zobowiązuje np. do wykazania swojej sytuacji materialnej poprzez przedłożenie PIT-u – wystarczy złożenie oświadczenia. Do skorzystania z nieodpłatnej pomocy prawnej, bądź bezpłatnego poradnictwa obywatelskiego, uprawnia zatem samo złożenie pisemnego oświadczenia, w którym osoba ubiegająca się wskaże, iż nie jest w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnika.
Zakres nieodpłatnej pomocy prawnej
Zakres nieodpłatnej pomocy prawnej normuje art. 3 ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej. Zgodnie z powyższym przepisem osoba korzystająca z omawianej pomocy może liczyć na otrzymanie od prawnika informacji o obowiązującym stanie prawnym oraz przysługujących uprawnieniach czy spoczywających na niej obowiązkach. Tyczy się to również toczących się już z jej udziałem postępowań przygotowawczych, administracyjnych, sądowych lub sądowo-administracyjnych.
Przepis nakłada również na prawnika obowiązek dokładnego wskazania możliwości i sposobów rozwiązania problemu prawnego. Co więcej, prawnik na prośbę osoby uprawnionej powinien sporządzić także projekt pisma, np. wniosku czy pozwu, z wyłączeniem pism procesowych w toczącym się postępowaniu przygotowawczym, postępowaniu sądowym oraz postępowaniu administracyjnym. Należy pamiętać, że chodzi tu o projekt, tj. prawnik go sporządzający nie podpisze się pod nim, ani też nie nada go za uprawnionego. W jego kompetencji jest jedynie udzielenie pomocy w sporządzeniu takiego pisma. Oznacza to również, iż adwokat czy radca prawny będzie zobowiązany jedynie do sporządzenia projektu pisma inicjującego postępowanie, gdyż omawiany przepis wyłącza możliwość sporządzenia projektu pisma w toczącym się przed sądem czy organem administracyjnym postępowaniu.
Ustawa nie określa, w jakich sprawach osoba uprawniona może liczyć na pomoc prawnika. Mając jednak na względzie fakt, iż przepis art. 3 ust. 2 ustawy wskazuje, że nieodpłatna pomoc prawna nie obejmuje spraw związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, z wyjątkiem przygotowania do rozpoczęcia tej działalności, należy uznać, że pomoc prawna powinna zostać udzielona w każdej sprawie, za wyjątkiem właśnie tych związanych z działalnością gospodarczą.
Osoba korzystająca z pomocy może być ponadto objęta darmową mediacją. Możliwe jest także sporządzenie projektu pisma o zwolnienie od kosztów sądowych lub ustanowienie pełnomocnika z urzędu w postępowaniu sądowym, lub ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego w postępowaniu sądowo-administracyjnym. Prawnik poinformuje także o kosztach postępowania i ryzyku finansowym związanym ze skierowaniem sprawy na drogę sądową.
Co do kosztów sądowych, kwestia ta nie jest problematyczna, gdyż została szczegółowo określona w innych aktach prawnych, np. w Ustawie z dnia 28 lipca 2015 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Trudności interpretacyjne pojawiają się jednak przy materii „ryzyka finansowego”. Sformułowanie to nie zostało zdefiniowane w ustawie, przez co jest bardzo nieostre i w całości zależy od decyzji prawnika udzielającego porady. Doktryna wskazuje jednak, że informacja o ryzyku finansowym powinna zawierać co najmniej dane o skutkach finansowych ewentualnego przegrania procesu bądź uzyskania niekorzystnego rozstrzygnięcia w postępowaniu o charakterze pozaprocesowym.
Nieodpłatne poradnictwo obywatelskie
Całkowicie nową instytucją, wprowadzoną przez ustawę o nieodpłatnej pomocy prawnej, jest nieodpłatne poradnictwo obywatelskie. Zgodnie z art. 3a ustawy poradnictwo obywatelskie obejmuje udzielenie informacji o przysługujących osobie korzystającej z pomocy uprawnieniach lub spoczywających na niej obowiązkach związanych z toczącą się sprawą. Prawnik powinien również udzielić uprawnionemu wsparcia w samodzielnym rozwiązywaniu problemu, a w razie potrzeby sporządzić, wspólnie z uprawnionym, plan działania oraz pomóc w jego realizacji. Jak wskazano powyżej, poradnictwo obywatelskie, co do zasady, obejmuje porady dla osób o wysokim zadłużeniu oraz porady z zakresu spraw mieszkaniowych i zabezpieczenia społecznego.
Nieodpłatna mediacja
Nieodpłatna mediacja uregulowana została w art. 3 ust. 1 pkt 3a oraz art. 4a ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej. W ramach tej instytucji prawnik powinien poinformować uprawnionego o możliwościach skorzystania z polubownych metod rozwiązywania sporów, tj. mediacji, jak również przedstawić niewątpliwe korzyści z niej wynikające.
Kolejno, jeżeli osoba uprawniona wyrazi aprobatę dla takiego rozwiązania sporu, prawnik jest zobowiązany do przygotowania:
-
projektu umowy o mediację;
-
wniosku o przeprowadzenie mediacji;
-
projektu wniosku o przeprowadzenie postępowania mediacyjnego w sprawie karnej.
Po przeprowadzeniu mediacji prawnik zobowiązany jest do sporządzenia do sądu wniosku o zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem.
Nieodpłatną mediację prowadzi mediator – zgodnie z art. 4 ust. 6 ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej. Mediatorem może być osoba wpisana na listę stałych mediatorów, prowadzoną przez prezesa sądu okręgowego, o której mowa w Ustawie – Prawo o ustroju sądów powszechnych, albo wpisana na listę mediatorów prowadzoną przez organizację pozarządową w zakresie swoich zadań statutowych lub uczelnię, o której mowa w Ustawie – Kodeks postępowania cywilnego.
Wyjątek stanowi sytuacja, w której może dojść do konfliktu interesów. Zgodnie więc z powyższym, nieodpłatnej mediacji nie może prowadzić osoba, która w sprawie którejkolwiek ze stron świadczyła uprzednio pomoc prawną lub poradnictwo obywatelskie, była świadkiem, wydawała opinię, sporządzała wywiad środowiskowy lub prowadziła terapię, a także osoba, co do której zachodzi okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jej bezstronności.
Bezpłatna pomoc prawna – podsumowanie
Ustawa, która weszła w życie na początku 2019 roku, jest odpowiedzią ustawodawcy na stale zmieniające się potrzeby społeczne i gospodarcze. Znowelizowana ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej odchodzi od sztywnego katalogu podmiotów, które mogą starać się o bezpłatną pomoc. Obecnie taką pomoc może uzyskać każda osoba fizyczna, jeżeli tylko wykaże, że nie posiada środków na odpłatną pomoc adwokata czy radcy prawnego. Co więcej, procedura nie wymaga już udowodnienia swojej złej kondycji finansowej – wystarczy ją uprawdopodobnić poprzez złożenie oświadczenia o aktualnej sytuacji materialnej.
Dodatkowo ustawa wprowadziła wcześniej nieznane instytucje, tj. nieodpłatne poradnictwo obywatelskie oraz mediację. Poradnictwo obywatelskie zostało skierowane w szczególności do osób posiadających wysokie zadłużenie oraz tych potrzebujących zabezpieczenia społecznego. Nieodpłatna mediacja ma z kolei na celu polubowne, szybsze i – co ważne – mniej kosztowne załatwienie sprawy. Powyższe pokazuje, iż nowelizacja wprowadziła wiele proobywatelskich zmian, ułatwiających Polakom ochronę swoich interesów.
