Spółka jawna, łatwa w założeniu i prosta w obsłudze, jest jednym z bardziej popularnych rodzajów spółek w polskim obrocie gospodarczym. Jej funkcjonowanie – jako spółki osobowej – opiera się na jej wspólnikach, w przeciwieństwie do spółek kapitałowych, których istnienie związane jest głównie z kapitałem i zasobami spółki. Śmierć wspólnika może przynieść spółce kres, ale może również oznaczać, że spadkobierca zmarłego udziałowca stanie się jej częścią. Czy możliwe jest dziedziczenie udziałów w spółce jawnej?
Wiele zalet spółki jawnej
Spółka jawna została uregulowana w Kodeksie spółek handlowych jako rodzaj spółki osobowej. Jest tworzona przez co najmniej dwóch wspólników, którzy zawierają umowę w formie pisemnej – wymaganej dla zachowania ważności umowy. Zatem umowa zawarta w formie ustnej nie będzie skuteczna. Dla swojego istnienia spółka wymaga wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego. Przepisy o spółce jawnej stanowią w zasadzie bazę dla innych rodzajów spółek osobowych.
"§ 1. Spółką jawną jest spółka osobowa, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a nie jest inną spółką handlową.
§ 2. Każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką, z uwzględnieniem art. 31."
Choć zasady odpowiedzialności za długi spółki jawnej są niewątpliwie jej najpoważniejszą wadą, spółka jawna ma również wiele zalet. Jej utworzenie nie wymaga dochowania formy aktu notarialnego, a koszty założenia nie są wysokie. Wspólnicy mogą łatwo dostosowywać postanowienia umowy do swoich potrzeb i nie mają obowiązku prowadzenia pełnej księgowości. Jednocześnie przepisy Kodeksu spółek handlowych nie nakładają na nich obowiązku wniesienia do spółki wkładu w określonej wysokości – wynika to z faktu, że, jak wspomniano powyżej, spółka jawna jest silnie oparta na osobach jej wspólników.
Śmierć wspólnika może być końcem spółki jawnej
Przepisy Kodeksu spółek handlowych wskazują przyczyny rozwiązania spółki. Mogą być one zarówno wewnętrzne – wskazane w umowie spółki (np. wspólnicy wskażą, że spółka ulegnie rozwiązaniu po zrealizowaniu określonego celu) lub oparte na decyzji wszystkich wspólników, jak i zewnętrzne – ogłoszenie upadłości spółki lub wspólnika, wypowiedzenie umowy lub orzeczenie sądu. Śmierć wspólnika jest przyczyną rozwiązania spółki. Jeśli wspólnicy nie postanowią inaczej w umowie powołującej spółkę jawną, wówczas śmierć jednego ze wspólników będzie oznaczała koniec spółki. W takim przypadku konieczne będzie przeprowadzenie jej likwidacji.
Zgodnie z zasadami ogólnymi wynikającymi z Kodeksu spółek handlowych śmierć wspólnika powoduje rozwiązanie spółki jawnej.
Rozwiązanie spółki w takiej sytuacji następuje z mocy prawa, bez potrzeby podejmowania przez wspólników jakichkolwiek uchwał czy występowania do sądu o wydanie orzeczenia. Procedura likwidacyjna jest dokładnie uregulowana w przepisie art. 67 i n. Kodeksu spółek handlowych. Co do zasady, wszyscy pozostali przy życiu wspólnicy stają się automatycznie likwidatorami spółki. Ich zadaniem będzie zakończenie wszystkich bieżących spraw, uregulowanie zadłużeń, odzyskanie wierzytelności przysługujących spółce oraz upłynnienie jej majątku. Po pokryciu zobowiązań spółki pozostały majątek dzieli się pomiędzy wspólników. Część przypadająca zmarłemu jest oczywiście przekazywana jego spadkobiercom.
Co istotne, przyczyną rozwiązania będzie nie tylko śmierć wspólnika, lecz także uznanie go za zmarłego. Jest to instytucja stosowana w razie zaginięć i wypadków, z powodu których nie jest możliwe jednoznaczne określenie, czy i kiedy śmierć nastąpiła. Osoba fizyczna może zostać uznana za zmarłego na podstawie postanowienia wydanego przez sąd. W takim przypadku spółka jawna, którego wspólnikiem był zaginiony, będzie musiała również zostać rozwiązana.
Czy dziedziczenie udziałów w spółce jawnej jest możliwe?
Choć, jak wspomniano powyżej, śmierć wspólnika powoduje rozwiązanie spółki jawnej, ustawodawca pozostawił wspólnikom pewną dowolność. Mogą oni postanowić, że spółka będzie nadal trwać, przy czym muszą to uczynić niezwłocznie. Przede wszystkim jednakże postanowienia dotyczące kontynuowania spółki mogą się znaleźć w umowie spółki. Ponownie, jak w przypadku założenia spółki, ustne uzgodnienia w tym zakresie nie będą miały żadnego znaczenia.
Wspólnicy mogą postanowić, że udziały w spółce jawnej będą podlegały dziedziczeniu. W takim przypadku muszą zamieścić odpowiednie postanowienia w umowie spółki.
Przykład postanowienia umownego dotyczącego dziedziczenia udziałów
1. Śmierć wspólnika nie powoduje rozwiązania spółki.
2. Udział zmarłego wspólnika przechodzi na rzecz jego spadkobierców.
3. Prawa zmarłego wspólnika służą wszystkim spadkobiercom wspólnie.
4. Spadkobiercy mają obowiązek wskazać jedną osobę do wykonywania praw przysługujących zmarłemu wspólnikowi w terminie 14 dni od daty śmierci wspólnika.
Choć w chwili zakładania spółki wizja śmierci wspólnika może wydawać się odległa i nierzeczywista, wspólnicy powinni dobrze przemyśleć, w jaki sposób chcą uregulować sprawy spółki w takim wypadku. Jeśli zamiarem udziałowców jest trwanie spółki w razie śmierci jednego z nich, powinni w umowie zawrzeć możliwie szczegółowe regulacje określające sposób postępowania w razie takiego zdarzenia.
Jeśli zapisy dotyczące dziedziczenia nie znalazły się w oryginalnej umowie spółki, nic straconego. Wspólnicy w trakcie trwania spółki mogą zmienić treść umowy. Co do zasady zmiana wymaga jednomyślnej zgody wszystkich wspólników. W umowie wspólnicy mogą przewidzieć, że będzie ona następowała w inny sposób, na przykład określoną większością głosów. Wspólnicy muszą również dochować formy pisemnej – postanowienia dodane do umowy w innej formie są nieważne.
Wspólnicy mają pełną dowolność w kształtowaniu treści postanowień spółki. Mogą uregulować postanowienia w sposób odpowiadający jej potrzebom i charakterowi prowadzonej przez nią działalności. Przykładowo mogą postanowić, że do spółki przystąpią tylko spadkobiercy, którzy będą tym zainteresowani i w określonym terminie złożą stosowne oświadczenie albo że skład osobowy spółki ulegnie zmniejszeniu.
Jeśli wspólnicy dopuszczą możliwość dziedziczenia udziałów, ale nie uregulują procedury postępowania w takim wypadku, wówczas zastosowanie będą miały przepisy ustawowe – spadkobiercy muszą wskazać jedną osobę do wykonywania praw zmarłego wspólnika, a czynności dokonane przez pozostałych wspólników przed wskazaniem spadkobiercy są dla spadkobierców wiążące.
Postanowienie sądu tylko deklaratoryjne
Wspólnicy muszą również pamiętać, że postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku przez spadkobierców wydawane przez sąd w razie śmierci osoby fizycznej ma charakter deklaratoryjny. Orzeczenie sądu nie kształtuje nowych praw i obowiązków, stwierdza jedynie istniejący stan faktyczny. Z tego względu spadkobiercy wstępują do spółki z mocy samego prawa, z chwilą śmierci spadkodawcy-wspólnika.
Wspólnicy powinni mieć na uwadze, że postępowanie spadkowe może trwać nie tylko miesiące, ale nawet lata, a liczba spadkobierców – w zależności od sytuacji rodzinnej zmarłego wspólnika i jego decyzji testamentowych – może być znaczna. Takie zdarzenie może dosłownie sparaliżować bieżące funkcjonowanie spółki. Z tego względu przy podejmowaniu decyzji w zakresie dziedziczenia udziałów wspólnicy powinni przygotować możliwie korzystny i realistyczny scenariusz działania w razie śmierci jednego z nich, a następnie inkorporować odpowiednie postanowienia w umowie spółki.
Jeśli spadkobiercami wspólnika są małoletnie dzieci, konieczne będzie uzyskanie zgody sądu rodzinnego na każdą czynność przekraczającą zwykły zarząd (np. sprzedaż udziału albo zaciągnięcie zobowiązania przez spółkę).
Pojawienie się w spółce spadkobierców wspólnika nie oznacza, że skład osobowy spółki powiększa się o dodatkowych wspólników. Spadkobiercy wykonują prawa jednego wspólnika. Ma on w takim przypadku charakter „łączny” – udziały nie ulegają podziałowi pomiędzy spadkobierców zmarłego.
Szczególnie istotne jest uregulowanie kwestii dziedziczenia udziałów w spółce w przypadku spółki utworzonej przez tylko dwóch wspólników. Co oczywiste, powstaje ona z woli co najmniej dwóch osób. Jeśli jednej z nich zabraknie, a umowa nie przewiduje wstąpienia spadkobierców wspólnika do spółki, będzie ona musiała zostać rozwiązana (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 26 października 2006 r., wydany w sprawie o sygn. VI ACa 394/06). W takim przypadku jedynym sposobem na dalsze utrzymanie spółki będzie zwrócenie się przez drugiego ze wspólników do sądu w oparciu o przepis art. 66 ksh – sąd może przyznać drugiemu wspólnikowi prawo przejęcia spółki z obowiązkiem rozliczenia się (por. wyrok Sądu Najwyższego z 26 września 2007 r., wydany w sprawie o sygn. IV CSK 165/07).
Spadkobiercy wstępują w prawa i obowiązki zmarłego wspólnika – ich sytuacja będzie zatem dokładnie taka sama, jak poprzedniego udziałowca. Nie otrzymają więcej czy mniej uprawnień i nie zostaną obciążeni innymi obowiązkami. Będą wykonywali prawa przysługujące wspólnikowi w takim samym zakresie, w jakim do tej pory czynił to spadkodawca.
Wspólnicy muszą jednak pamiętać, że spadkobiercom zmarłego przysługuje jedno istotne uprawnienie – żądanie do przekształcenia spółki jawnej w spółkę komandytową.
"W przypadku śmierci wspólnika spółki jawnej jego spadkobierca może żądać przekształcenia tej spółki w spółkę komandytową i przyznania statusu komandytariusza. Spółka powinna uwzględnić żądanie spadkobiercy zmarłego wspólnika, chyba że pozostali wspólnicy podejmą uchwałę o rozwiązaniu spółki."
Pozostali wspólnicy nie są bezwzględnie związani tym żądaniem, mogą bowiem podjąć decyzję o rozwiązaniu spółki. Żądanie spadkobiercy może zostać zgłoszone wyłącznie w terminie 6 miesięcy liczonych od dnia stwierdzenia nabycia spadku.
Spółka nie musi zamykać ksiąg rachunkowych
Jeśli spółka pomimo śmierci wspólnika trwa nadal i kontynuuje prowadzoną przez siebie działalność gospodarczą, śmierć wspólnika nie powoduje obowiązku zamknięcia ksiąg rachunkowych (por. interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 15 czerwca 2015 r., sygn. IBPBI/1/4511-342/15/AB). Zasady ewidencjonowania przychodów i kosztów uzyskania przychodów pomimo śmierci wspólnika nie ulegają zmianie. W kontekście podatku dochodowego należy wskazać, że spadkobiercy wspólnika obejmują udziały od daty śmierci spadkodawcy, a zatem od tego dnia uzyskują dochód podlegający opodatkowaniu podatkiem dochodowym i są zobowiązani do uiszczenia zaliczek na poczet tego podatku.
