Choć w świadomości większości Polaków spółka cywilna jest taką samą spółką, jak spółka akcyjna czy spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, nie jest to prawda. Spółka cywilna jest specyficznym tworem uregulowanym nie w Kodeksie spółek handlowych, lecz w Kodeksie cywilnym (kc).
Spółka cywilna nie jest spółką w rozumieniu przepisów prawa handlowego, ponieważ nie posiada osobowości prawnej.
Spółka cywilna jest umową, na podstawie której wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego, określonego w umowie celu za pomocą ustalonych środków. Spółka nie posiada osobowości prawnej, co oznacza, że nie ona jest podmiotem praw i obowiązków wynikających z prowadzenia działalności gospodarczej – podmiotami tymi są poszczególni wspólnicy spółki. Spółka nie ma własnego majątku, nie zaciąga zobowiązań i nie ma własnej firmy (nazwy). Każdy ze wspólników prowadzi działalność gospodarczą na podstawie wpisu do CEIDG.
Spółka cywilna - śmierć wspólnika powoduje rozwiązanie spółki
Podstawową zasadą spółki cywilnej jest niezmienność jest składu osobowego, choć oczywiście dopuszczalne jest przyjęcie do spółki nowego wspólnika. Wynika to z uchwały Sądu Najwyższego z 21 listopada 1995 roku (sygn. III CZP 160/95). Ogłoszenie upadłości wspólnika, zdarzenia przewidziane w umowie spółki, orzeczenie sądu lub decyzja samych wspólników – wszystkie te zdarzenia powodują rozwiązanie spółki. Z uwagi na fakt, iż spółka osobowa jest umową niezwykle silnie opartą o osoby wspólników, również śmierć wspólnika musi skutkować rozwiązaniem spółki – w przypadku, w którym wspólników spółki jest tylko dwoje. Przepisy kc przewidują tryb postępowania w razie konieczności rozwiązania spółki, jednakże oczywiście wspólnicy powinni doprecyzować zasady w treści zawieranej umowy.
"§ 1. Od chwili rozwiązania spółki stosuje się odpowiednio do wspólnego majątku wspólników przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów poniższych.
§ 2. Z majątku pozostałego po zapłaceniu długów spółki zwraca się wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio przepisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika ze spółki.
§ 3. Pozostałą nadwyżkę wspólnego majątku dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach spółki."
Najważniejszym skutkiem związanym z rozwiązaniem spółki jest zmiana charakteru majątku wspólników. W czasie trwania umowy spółki wspólny majątek wspólników jest traktowany jako tzw. współwłasność łączna. Jest to specyficzna konstrukcja prawna, której najdobitniejszym przykładem jest wspólny majątek małżonków w czasie trwania małżeńskiej wspólności majątkowej. Najważniejszą cechą tej współwłasności jest wyłączenie możliwości żądania podziału majątku w trakcie trwania stosunku, z którego wspólność majątku wynika. Z tego też względu w trakcie istnienia umowy spółki żaden ze wspólników nie może dochodzić podziału majątku czy przyznania mu składnika majątku na jego wyłączną własność. Ta sytuacja ulega zmianie w przypadku rozwiązania spółki – współwłasność łączna zamienia się we współwłasność w częściach ułamkowych, najbardziej popularny rodzaj współwłasności (występujący np. w przypadku wspólnego z inną osobą zakupu nieruchomości).
1. spłata zobowiązań spółki;
2. sporządzenie wykazu składników majątkowych na potrzeby rozliczenia podatku dochodowego oraz spisu z natury na potrzeby rozliczenia podatku vat;
3. likwidacja majątku spółki – zwrot wkładów na rzecz wspólników;
4. złożenie wniosku o wykreślenie spółki z CEIDG (wraz z jednoczesnym zawiadomieniem urzędu skarbowego i ZUS).
Jeśli wspólników jest kilku
Kiedy wspólników spółki jest więcej niż dwóch, śmierć jednego ze wspólników nie powoduje rozwiązania umowy spółki. Co do zasady przyjmuje się, iż w takim przypadku zastosowanie znajduje przepis art. 871 kc, odnoszący się do wystąpienia wspólnika ze spółki.
"§ 1. Wspólnikowi występującemu ze spółki zwraca się w naturze rzeczy, które wniósł do spółki do używania, oraz wypłaca się w pieniądzu wartość jego wkładu oznaczoną w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia – wartość, którą wkład ten miał w chwili wniesienia. Nie ulega zwrotowi wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług albo na używaniu przez spółkę rzeczy należących do wspólnika.
§ 2. Ponadto wypłaca się występującemu wspólnikowi w pieniądzu taką część wartości wspólnego majątku pozostałego po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników, jaka odpowiada stosunkowi, w którym występujący wspólnik uczestniczył w zyskach spółki."
W razie takiej sytuacji stosunek łączący zmarłego wspólnika z pozostałymi wspólnikami wygasa. Zwrot wkładu następuje na rzecz spadkobierców wspólnika i to im przysługują wszystkie roszczenia, z jakimi mógłby wystąpić zmarły wspólnik w razie jego rezygnacji ze spółki. Zgodnie z przywołanymi przepisami spadkobiercy wspólnika winni otrzymać w naturze rzeczy, które zmarły wspólnik wniósł do spółki (np. wyposażenie biura, przedmioty służące do wykonywania działalności, itd.) oraz środki pieniężne odpowiadające wartości wniesionego wkładu. Spadkobiercy mają również prawo do otrzymania kwoty odpowiadającej równowartości udziału zmarłego wspólnika w majątku wspólnym spółki cywilnej. Jeśli wkład wspólnika polegał na świadczeniu usług na rzecz spółki (np. zmarły zapewniał na rzecz spółki obsługę księgową albo informatyczną), wówczas wartość tego rodzaju wkładu nie ulega zwrotowi.
Wspólnicy mogą zdecydować inaczej
Ustawodawca zagwarantował wspólnikom spółki dowolność w kształtowaniu postanowień umowy tworzącej spółkę. Mogą oni zastrzec, iż spółka – nawet składająca się zaledwie z dwóch wspólników – w razie śmierci jednego z nich nie zostanie rozwiązana, a na miejsce zmarłego wejdą jego spadkobiercy.
"Można zastrzec, że spadkobiercy wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce. W wypadku takim powinni oni wskazać spółce jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa. Dopóki to nie nastąpi, pozostali wspólnicy mogą sami podejmować wszelkie czynności w zakresie prowadzenia spraw spółki."
Takie zastrzeżenie może zostać zawarte w oryginalnej treści umowy spółki. Jeśli wspólnicy przy tworzeniu spółki nie dodali tego rodzaju zapisu do umowy, mogą uczynić to w czasie jej trwania. Zmiana umowy spółki wymaga zachowania formy pisemnej, chyba że pierwsza umowa została zawarta w formie aktu notarialnego – wówczas zmiana umowy wymaga zachowania takiej samej formy.
Jeśli wspólnicy tak zdecydują w umowie spółki, w razie śmierci wspólnika do spółki wstąpią jego spadkobiercy. Skutek ten nastąpi niezależnie od tego, czy spadkobranie odbywa się na podstawie zasad ustawowych (określających kolejność dziedziczenia) czy na podstawie pozostawionego przez spadkodawcę testamentu. Wstąpienie spadkobierców do spółki następuje z chwilą śmierci spadkodawcy.
Jeśli przedsiębiorca nie chce, aby w jego miejsce weszli wszyscy jego spadkobiercy, może rozporządzić swoim udziałem w spółce w formie testamentu. Wejście do spółki cywilnej spadkodawców zmarłego wspólnika powoduje, iż spółka trwa nadal, nie ulega rozwiązaniu i może kontynuować swoją działalność. Spadkobiercy są zobowiązani do wskazania jednej osoby, która będzie wykonywała ich prawa względem spółki. Może to być zarówno jeden ze spadkobierców, jak i osoba trzecia. Dopóki spadkobiercy nie wykonają tego obowiązku, spółką zarządzają pozostali wspólnicy. Podjęte przez nich decyzje mają skutek w odniesieniu do spadkobierców.
Jeśli spadkobiercy zmarłego wspólnika nie chcą uczestniczyć w spółce lub jeśli spadkobiercy zmarłego wspólnika odrzucą spadek po spadkodawcy, takie działania mają skutek analogiczny do wystąpienia wspólnika ze spółki.
Co istotne, jak wskazano w treści interpretacji indywidualnej Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 21 stycznia 2010 roku (sygn. IBPP1/443-1067/09/EA), w konsekwencji spółka zachowuje dotychczasowy numer identyfikacji podatkowej, oczywiście aktualizując informacje o jej wspólnikach tym samym nie dochodzi do zaprzestania wykonywania działalności gospodarczej albowiem śmierć wspólnika nie spowoduje rozwiązania spółki, nie zachodzi więc konieczność sporządzania spisu z natury oraz wykonania przepisów art. 14 ust. 6-10 ustawy o podatku od towarów i usług.
Podsumowując powyższe rozważania należy stwierdzić, iż wspólnicy tworzący spółkę cywilną powinni przemyśleć, w jaki sposób chcą ukształtować postanowienia umowy spółki odnoszące się do trwania spółki po śmierci jednego ze wspólników. Brak regulacji przy jednoczesnym skomplikowaniu sprawy spadkowej może spowodować chaos, zupełnie niepotrzebny przy wykonywaniu przez spółkę jej działalności.
