Polski Kodeks pracy zapewnia szeroką ochronę pracownikom-rodzicom, zrównując prawa rodziców biologicznych z osobami, które adoptowały lub przyjęły dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza. Kluczowym uprawnieniem w tym zakresie jest urlop rodzicielski, który przysługuje na szczególnych zasadach pracownikom przysposabiającym dziecko lub tworzącym dla niego rodzinę zastępczą.
Rodzina zastępcza
Rodzina zastępcza jest – obok rodzinnego domu dziecka – jedną z dwóch form rodzinnej pieczy zastępczej. Wyróżnia się trzy rodzaje rodzin zastępczych:
spokrewnioną,
niezawodową,
zawodową.
Rodzinę zastępczą tworzą małżonkowie lub osoba niepozostająca w związku małżeńskim, przy czym w przypadku rodziny spokrewnionej są to osoby będące wstępnymi lub rodzeństwem dziecka, a w przypadku rodzin niezawodowej i zawodowej – osoby niezwiązane z dzieckiem tymi więziami pokrewieństwa.
Do zadań rodziny zastępczej należy zapewnienie dziecku całodobowej opieki i wychowania, a w szczególności:
traktowanie dziecka w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej;
zapewnienie dostępu do przysługujących świadczeń zdrowotnych;
zapewnienie kształcenia, wyrównywania braków rozwojowych i szkolnych;
zapewnienie rozwoju uzdolnień i zainteresowań;
zaspokajanie jego potrzeb emocjonalnych, bytowych, rozwojowych, społecznych oraz religijnych;
zapewnianie ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka;
umożliwienie kontaktu z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej.
Specyfika rodziny zastępczej zawodowej polega na odpłatnej realizacji zadań w zakresie opieki nad dzieckiem, na podstawie umowy zawartej ze starostą. Osoba, której przysługuje wynagrodzenie z tytułu pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej, nie może kontynuować lub podjąć dodatkowego zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej bez zgody właściwego starosty. Zatem co do zasady aktywność zarobkowa osób tworzących rodzinę zastępczą zawodową polega na sprawowaniu opieki nad przyjętymi dziećmi (art. 39 ust. 1 pkt 1, art. 40 ust. 1, art. 54, art. 55, art. 70 ust. 1, art. 85 Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej).
Przysposobienie (adopcja)
Przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek jak między rodzicami a dziećmi. Przysposobić może osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli jej kwalifikacje osobiste uzasadniają przekonanie, że będzie należycie wywiązywała się z obowiązków przysposabiającego oraz ma opinię kwalifikacyjną i świadectwo ukończenia szkolenia organizowanego przez ośrodek adopcyjny, o którym mowa w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, chyba że obowiązek ten jej nie dotyczy. Między przysposabiającym a przysposobionym powinna istnieć odpowiednia różnica wieku. Przysposobić wspólnie mogą tylko małżonkowie.
Przysposobienie następuje przez orzeczenie sądu opiekuńczego na żądanie przysposabiającego. Do przysposobienia jest potrzebna zgoda rodziców przysposabianego, chyba że zostali oni pozbawieni władzy rodzicielskiej lub są nieznani albo porozumienie się z nimi napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody. Sąd opiekuńczy może, ze względu na szczególne okoliczności, orzec przysposobienie mimo braku zgody rodziców, których zdolność do czynności prawnych jest ograniczona, jeżeli odmowa zgody na przysposobienie jest oczywiście sprzeczna z dobrem dziecka. Rodzice mogą przed sądem opiekuńczym wskazać osobę przysposabiającego, którą może być wyłącznie krewny rodziców dziecka za zgodą tej osoby złożoną przed tym sądem. Osobą wskazaną może być również małżonek jednego z rodziców. Zgoda rodziców na przysposobienie dziecka nie może być wyrażona wcześniej niż po upływie sześciu tygodni od urodzenia się dziecka.
Przed orzeczeniem przysposobienia sąd opiekuńczy może określić sposób i okres osobistej styczności przysposabiającego z przysposabianym. W wypadku określenia styczności w formie pieczy nad dzieckiem stosuje się odpowiednio przepisy o rodzinach zastępczych, z tym że całkowite koszty utrzymania przysposabianego obciążają przysposabiającego (art. 1141, art. 115 § 1, art. 117 § 1, art. 119, art. 1191a, art. 1192, art. 1201 § 1 i 2, art. 121 § 1 Ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy).
Urlop rodzicielski dla pracowników tworzących rodzinę zastępczą
Pracownicy, którzy przyjęli dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, mają prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad tym dzieckiem w wymiarze do:
41 tygodni – w przypadku przyjęcia jednego dziecka;
43 tygodni – w przypadku jednoczesnego przyjęcia dwojga lub większej liczby dzieci;
38 tygodni – w przypadku przyjęcia dziecka w wieku do 7. roku życia lub dziecka do 10. roku życia, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego (art. 183 § 4 Kodeksu pracy).
Pracownicy, o których mowa wyżej, w przypadku dziecka posiadającego zaświadczenie o ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniu albo nieuleczalnej chorobie zagrażającej życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu (patrz art. 4 ust. 3 Ustawy z dnia 4 listopada 2016 roku o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”), mają prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad tym dzieckiem w wymiarze do:
65 tygodni – w przypadku przyjęcia jednego dziecka;
67 tygodni – w przypadku jednoczesnego przyjęcia dwojga lub większej liczby dzieci;
62 tygodni – przyjęcia dziecka w wieku do 7. roku życia lub dziecka do 10. roku życia, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego (art. 183 § 43 Kodeksu pracy).
Jak wynika z powyższego, prawo do urlopu rodzicielskiego nie przysługuje rodzinie zastępczej zawodowej. Jest tak dlatego, że aktywność zarobkowa osób tworzących rodziny zawodowe polega na opiece nad dzieckiem (dziećmi), a zatem bezprzedmiotowe byłoby udzielanie im urlopu rodzicielskiego, w celu sprawowania tej opieki.
Urlop rodzicielski dla pracowników przysposabiających dziecko
Pracownicy, którzy przyjęli dziecko na wychowanie i wystąpili do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka, mają prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad tym dzieckiem w wymiarze do:
41 tygodni – w przypadku przyjęcia jednego dziecka;
43 tygodni – w przypadku jednoczesnego przyjęcia dwojga lub większej liczby dzieci;
– nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 14 roku życia (art. 183 § 41 Kodeksu pracy).
Pracownik, który przyjął na wychowanie dziecko i wystąpił do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka w wieku do ukończenia 14. roku życia, ma prawo do 38 tygodni urlopu rodzicielskiego (art. 183 § 42 Kodeksu pracy).
Pracownicy należący do omawianej grupy w przypadku dziecka posiadającego zaświadczenie o ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniu albo nieuleczalnej chorobie zagrażającej życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu, mają prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad tym dzieckiem, w wymiarze do:
65 tygodni – w przypadku przyjęcia jednego dziecka;
67 tygodni – w przypadku jednoczesnego przyjęcia dwojga lub większej liczby dzieci
– nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 14. roku życia (art. 183 § 44 Kodeksu pracy).
Przepis art. 183 § 45 Kodeksu pracy dotyczy pracowników, którzy przyjęli na wychowanie dziecko posiadające zaświadczenie o ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniu albo nieuleczalnej chorobie zagrażającej życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu, w wieku do ukończenia 14. roku życia – zarówno jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, jak i jako osoba ubiegająca się o przysposobienie dziecka. W takich przypadkach przysługuje urlop rodzicielski w wymiarze 62 tygodni.
Odpowiednie stosowanie przepisów dotyczących pracowników będących rodzicami
Wspomnianym wyżej pracownikom tworzącym rodziny zastępcze oraz ubiegającym się o przysposobienie dziecka, urlop rodzicielski jest udzielany jednorazowo albo nie więcej niż w 5 częściach. Do pracowników tych stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pracowników będących rodzicami, w zakresie:
przysługiwania urlopu rodzicielskiego łącznie obojgu pracownikom – małżonkom;
nieprzenoszalnej części urlopu rodzicielskiego wynoszącej 9 tygodni;
możliwości jednoczesnego korzystania z urlopu rodzicielskiego obojga pracowników – małżonków;
zasad składania wniosku o udzielenie urlopu rodzicielskiego;
rezygnacji z korzystania z urlopu rodzicielskiego;
pracy w czasie urlopu rodzicielskiego;
wydłużenia wymiaru urlopu rodzicielskiego w związku z pracą w trakcie jego trwania
prawa do zasiłku macierzyńskiego (art. 183 § 46 i 5, art. 184 Kodeksu pracy).
Podsumowując, urlop rodzicielski jest udzielany pracownikom tworzącym rodziny zastępcze i występującym z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka, na zasadach podobnych do tych, które stosuje się wobec rodziców dziecka. Główną odmiennością jest to, że pracownicy, których sytuację prawną przedstawiono wyżej, mogą korzystać z urlopu rodzicielskiego na dziecko nawet kilkunastoletnie, a rodzice – tylko do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia.
