O problemie sygnalistów zrobiło się głośniej w związku z pracami legislacyjnymi prowadzonymi w ramach wspólnoty unijnej w ostatnich miesiącach ubiegłego roku. Kim jest sygnalista i w jaki sposób jego działalność może oddziaływać na funkcjonowanie przedsiębiorstw? Czy z uwagi na podjęte czynności przysługują mu jakiekolwiek mechanizmy ochronne? W październiku 2019 r. Parlament Europejski i Rada UE przyjęły ostateczne brzmienie unijnej dyrektywy dotyczącej ochrony osób zgłaszających naruszenie praw Unii. W konsekwencji powyższego państwa członkowskie, w tym również Polska, zobowiązane są do wprowadzenia oraz respektowania regulacji gwarantujących sygnalistom możliwość bezpiecznego stosowania procedury zgłoszeniowej, bez obaw o ewentualne sankcje czy szykany, które niejednokrotnie stanowią skutki działań podjętych przez sygnalistów.
Kim jest sygnalista?
Na początku warto ustalić znaczenie pojęcia sygnalisty (ang. whistleblower). Przez sygnalistę należy rozumieć osobę, która biorąc pod uwagę w szczególności dobro swojego miejsca pracy, a często również dobro ogółu, przekazuje (w pierwszej kolejności swoim przełożonym, a w przypadku braku odpowiedniej reakcji także odpowiednim organom ścigania czy mediom) informacje dotyczące nieprawidłowości, jakie zachodzą w danym zakładzie pracy. Celem sygnalistów jest więc zgłaszanie wszelkiego rodzaju niewłaściwych procedur polegających zarówno na działaniu, jak również na zaniechaniu, które są sprzeczne z obowiązującymi przepisami. Możemy wyróżnić dwie płaszczyzny działania sygnalistów: zgłoszenia wewnętrzne, czyli takie, które dokonywane są w sposób bezpośredni pracodawcy, oraz zgłoszenia zewnętrzne, które dokonywane są organom ścigania bądź mediom.
Jakie zmiany wprowadziła nowa dyrektywa unijna i kogo obowiązuje?
zatrudniają w ramach prowadzonej działalności co najmniej 50 pracowników;
działają w sektorze usług, produktów oraz rynków finansowych, a także podmiotów obowiązanych na podstawie regulacji dotyczacej ustawy o przeciwdziałania praniu pieniędzy lub finansowaniu terroryzmu – bez względu na liczbę osób, które zatrudniają.
Zgodnie z nowymi regulacjami wymienione wyżej podmioty są zobowiązane do wprowadzenia szczegółowych procedur umożliwiających zgłaszanie zaistniałych nieprawidłowości w ramach funkcjonowania określonego podmiotu, a także wprowadzić mechanizm ochronny dla osób dokonujących zgłoszeń.
Warto wspomnieć, że podlegającym ochronie sygnalistą może być nie tylko osoba zatrudniona w danym podmiocie, ale również osoba pozostająca z nią w relacjach zależności ekonomicznej czy będąca powiązana jedynie pośrednio. Nowe przepisy wprowadzają ponadto ochronę również tych osób, które pomogły w działaniach sygnalistom.
Mechanizmy mające na celu ochronę sygnalistów
Nowe regulacje wprowadziły szereg mechanizmów gwarantujących ochronę w związku z realizowanymi zgłoszeniami. Do przedmiotowych działań można zaliczyć w szczególności:
zapewnienie ochrony przed ewentualnym odwetem ze strony przedsiębiorcy lub określonego urzędu;
ochronę tożsamości sygnalisty oraz zapewnienie mu immunitetu;
możliwość dostępu przez sygnalistę do informacji w zakresie procedur i sposobu działania na wypadek dokonania zgłoszenia nieprawidłowości.
Nowe obowiązki pracodawcy
Nie ulega wątpliwości, że na skutek wydanej dyrektywy na przedsiębiorców, o których była mowa powyżej, nałożono nowe obowiązki związane z koniecznością zagwarantowania bezpieczeństwa sygnalistom. Niezbędne jest wprowadzenie również procedur umożliwiających dokonywanie zgłoszeń, ich ewidencjonowanie oraz ustalenie sposobu prowadzenia działań wynikających z dokonanych zgłoszeń.
Pracodawca będzie w szczególności zobowiązany do zachowania poufności w zakresie danych identyfikujących sygnalistę, niezależnie od tego, czy pozostaje z nim w stosunku pracy czy też sygnalistą okazał się kandydat do pracy, stażysta, wolontariusz, wspólnik czy członek zarządu bądź rady nadzorczej.
Wskazać przy tym należy, że jakiejkolwiek działania mające na celu nękanie sygnalistów w związku z podjętymi przez nich działaniami będą karalne, i to na przedsiębiorcy lub urzędzie będzie spoczywał ciężar udowodnienia, że z jego strony nie były podejmowane żadne działania o charakterze dyskryminacyjnym. Zaakcentowania wymaga również fakt, że sygnalista, który na skutek prześladowań ze strony swojego pracodawcy został zmuszony do zmiany pracy, będzie uprawniony do dochodzenia od niego stosownego odszkodowania.
Status sygnalisty w świetle projektu ustawy o jawności życia publicznego
Ustawa regulująca status sygnalisty – ustawa o jawności życia publicznego – znajduje się nadal na etapie prac legislacyjnych. W treści art. 2 ust. 15 wskazano definicję ustawową sygnalisty, zgodnie z którą jest to „osoba fizyczna lub przedsiębiorca, których współpraca z wymiarem sprawiedliwości polegająca na zgłoszeniu informacji o możliwości popełnienia przestępstwa przez podmiot, z którym jest związana umową o pracę, stosunkiem służbowym lub innym stosunkiem umownym, może niekorzystnie wpłynąć na jej sytuację życiową, zawodową, materialną i której prokurator przyznał status sygnalisty”.
Zgodnie z projektowanymi zmianami prokurator może w formie postanowienia nadać osobie/przedsiębiorcy status sygnalisty w przypadku, gdy przekaże ona informacje o podejrzeniu popełnienia w szczególności przestępstwa: łapówkarstwa pełniącego funkcję publiczną (228 kk), przekupstwa (229 kk), nadużycia uprawnień przez funkcjonariusza w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej (231 § 2 kk), oszustwa (286 kk), prania brudnych pieniędzy (299 kk). Projekt wymaga przy tym, by informacje przekazywane przez sygnalistę miały wiarygodny charakter.
Jak wynika z prac projektowych, status sygnalisty po odebraniu stosownych zeznań będzie mógł uzyskać również pracownik, funkcjonariusz, żołnierz lub osoba zatrudniona na podstawie innej umowy niż umowa o pracę, która wykonuje zawód we własnym imieniu lub prowadzi działalność gospodarczą w ramach wykonywania zawodu, a także przedsiębiorca. Nie ulega wątpliwości, że celem projektodawcy było jak najszersze ujęcie pod względem podmiotowym statusu sygnalisty, które ma prowadzić przede wszystkim do zwiększenia ilości zgłaszanych informacji w zakresie występujących nieprawidłowości.
Projekt przewiduje również szereg mechanizmów mających na celu ochronę sygnalisty, do których zaliczyć należy w szczególności propozycje:
zwrotu od Skarbu Państwa kosztów zastępstwa procesowego w związku z poniesieniem przez sygnalistę negatywnych skutków dokonanego zgłoszenia wiarygodnych informacji;
ochrony przed zwolnieniem z pracy oraz ochrony przed zmianą warunków stosunku umownego. Pracodawca, który będzie chciał zwolnić sygnalistę, będzie musiał w pierwszej kolejności uzyskać zgodę prokuratora – taka sama zgoda będzie konieczna również przy zmianie warunków umowy o pracę na mniej korzystne od dotychczasowych. Taka ochrona będzie przysługiwała sygnaliście nie tylko w okresie posiadania statusu sygnalisty, ale również rok od daty umorzenia postępowania lub zakończenia prawomocnym orzeczeniem postępowania karnego wszczętego przeciwko sprawcy przestępstwa.
odszkodowania na wypadek nieprawidłowego rozwiązania umowy o pracę, tj. z pominięciem uzyskania zgody prokuratora. Projektodawca wskazał, że odszkodowanie będzie przysługiwało sygnaliście w wysokości dwukrotności wynagrodzenia rocznego pobieranego przez sygnalistę na zajmowanym ostatnio stanowisku.
Dodatkowo projektodawca zaznaczył, że skorzystanie przez sygnalistę z uprawnień, które wynikają z przyznanego mu statusu, nie będzie stało w sprzeczności z zastosowaniem środków, o których mowa w ustawie o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka.
Należy jednak pamiętać o tym, że przedmiotowe regulacje są nadal na etapie prac legislacyjnych i ich finalne brzmienie może ulec w każdej chwili zmianie.
Podsumowanie
Choć projekt ustawy o ochronie życia publicznego nadal jest konsultowany, to jego aktualne brzmienie wskazuje jednoznacznie, że ochrona sygnalisty uwarunkowana będzie uzyskaniem przez niego formalnego statusu sygnalisty na podstawie postanowienia prokuratora. Wobec tego należy przyjąć, że nie będzie to ochrona o charakterze globalnym dla wszystkich zgłaszających. Dodatkowo ochronie będzie podlegał sygnalista, który wskaże na możliwość popełnienia przestępstwa znajdującego się w katalogu przewidzianym w omawianej ustawie.
Warto na koniec wskazać, że zbliżone mechanizmy w zakresie zgłaszania nieprawidłowości zostały przewidziane już na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu. Zgodnie z nimi przedsiębiorca musi prowadzić oraz wdrożyć procedurę anonimowego zgłaszania przez swoich pracowników bądź inne osoby realizujące czynności na jego rzecz potencjalnych naruszeń przepisów z zakresu rzeczonej ustawy.
Do tej pory osoby, które wskazywały na nieprawidłowości zachodzące w ich miejscu pracy, nie podlegały żadnej szczegółowej ochronie. Niewątpliwie ustawowe uregulowanie instytucji sygnalisty oraz mechanizmów chroniących jego działanie ma na celu zwiększenie bezpieczeństwa takich osób lub podmiotów, co może w perspektywie wpłynąć na ich aktywność w zakresie zgłaszania działań sprzecznych z prawem.
