Zawarcie związku małżeńskiego rodzi powstanie ustawowej wspólności majątkowej między małżonkami. Od tej pory wszelkie składniki majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez obojga małżonków lub przez jedno z nich wchodzą do majątku wspólnego. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby małżonkowie wspólnie zdecydowali o zawarciu umowy w przedmiocie rozszerzenia lub ograniczenia owej wspólności bądź też o jej zniesieniu. Umowa majątkowa małżeńska zawarta przez małżonków może być w każdym czasie przez nich zmieniona albo rozwiązana. Są jednak sytuacje, kiedy małżonkowie nie są zgodni co do kwestii majątkowych bądź jedno z nich, ze względu na swój stan zdrowotny, nie jest w stanie podjąć takiej decyzji. W takim wypadku zastosowanie znajduje sądowe ustanowienie rozdzielności majątkowej.
Kto może żądać ustanowienia rozdzielności?
Mimo względnej swobody małżonków w decydowaniu o sobie, rodzinie oraz rozporządzaniu swoim majątkiem, nie wszystkie kwestie pozostają w granicach ich decyzyjności. Niekiedy bowiem w kompetencjach sądu pozostaje decyzja o ustanowieniu rozdzielności majątkowej. Sądowe ustanowienie rozdzielności majątkowej stanowi bardzo poważną ingerencję w sferę majątkowych praw i obowiązków małżeństwa, a co za tym idzie, również w funkcjonowanie całej rodziny. Stąd też powinno być dokonywane wyłącznie w uzasadnionych wypadkach, kiedy to funkcje ustroju wspólności ustawowej nie mogą być dalej właściwie realizowane.
Instytucję sądowego ustanowienia rozdzielności majątkowej reguluje przepis art. 52 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej jako kro). Zgodnie z nim legitymację czynną do wystąpienia z powództwem ma każde z małżonków, jeżeli zaistnieją „ważne powody”. Oprócz najbardziej zainteresowanych uprawnienie to przysługuje również wierzycielom któregoś z małżonków, jeżeli są w stanie uprawdopodobnić, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Ostatnim podmiotem niewymienionym bezpośrednio w omawianym przepisie jest prokurator. Zgodnie z art. 7 Kodeksu postępowania cywilnego z uwagi na fakt, że sprawa o ustanowienie rozdzielności ma charakter majątkowy, uprawnienie żądania wszczęcia postępowania przysługuje także prokuraturze. Należy tutaj jednak pamiętać, że prokurator musi działać w interesie obojga małżonków, nie wolno mu wychodzić z żądaniem jedynie na rzecz (korzyść) jednego z nich.
Przymusowy ustrój majątkowy z powództwa małżonka
Zgodnie z § 1 art. 52 kro „z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej”. Ustawodawca nie zdecydował się na zdefiniowanie owych „ważnych powodów”. W takiej sytuacji musimy polegać na orzecznictwie sądowym.
Ważne powody należy rozumieć jako takie okoliczności, które sprawiają, że wspólność majątkowa nie służy dobru jednego z małżonków lub dobru całej rodziny. O ważnych powodach można mówić wtedy, gdy ustrój wspólności majątkowej przestał spełniać swoje funkcje, a zaistniałe okoliczności uzasadniają objęcie sytuacji finansowej małżonków zasadami rozdzielności majątkowej, nawet wbrew woli jednego z nich. Za Sądem Najwyższym należy powtórzyć, że „przez ważne powody rozumie się nie tylko okoliczności natury majątkowej, jak np. trwonienie przez jednego z małżonków zarobków stanowiących ich wspólny dorobek, powodowanie uszczerbku w majątku wspólnym itp. Ważnym powodem mogą być także okoliczności stwarzające sytuację, w której wykonywanie zarządu przez każdego z małżonków ich wspólnym majątkiem jest niemożliwe lub znacznie utrudnione” (por. wyrok Sądu Najwyższego z 6 listopada 1972 roku, sygn. akt: III CRN 250/72).
Jako przykłady ważnych powodów będących przesłanką ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd można wymienić:
- trwonienie majątku wspólnego na skutek hulaszczego trybu życia – chodzi tutaj w szczególności o rażącą niegospodarność jednego z małżonków, jego uzależnienie od hazardu, alkoholu czy narkotyków;
- zatrzymywanie wspólnego majątku wyłącznie dla siebie i niedopuszczanie współmałżonka do korzystania z niego;
- lekkomyślne działania jednego z małżonków, których skutkiem jest pomniejszenie się wspólnego majątku np. przeznaczanie przez jednego z małżonków dużej części dochodu rodziny na swoje hobby, przy jednoczesnym zaniedbywaniu podstawowych potrzeb materialnych pozostałych członków rodziny.
Podkreśla się przy tym, że wskazywane „ważne powody” muszą być obiektywnie zawinione. Będzie tak w sytuacji, gdy jedno z małżonków zaniedbuje obowiązki rodzinne i nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego, np. wskutek uleganiu nałogom. Nie można jednakże uznać za zawinione okoliczności, w których małżonek przeznacza majątek wspólny lub nie dokłada się do niego ze względu na długotrwałą i przewlekłą chorobę czy niezdolność do pracy.
Ważne powody a obawa przed zadłużeniem
Nie tak rzadko powodami, przez które jedno z małżonków decyduje się na złożenie pozwu o ustanowienie rozdzielności majątkowej, jest obawa związana z długami, które drugie z partnerów zaciągnęło lub może zaciągnąć w przyszłości. Należy mieć tutaj na uwadze, że ustanowienie rozdzielności majątkowej w takim wypadku nie zawsze będzie korzystne dla strony powodowej. Jeśli bowiem małżonek nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania przez partnera, rozdzielność majątkowa może pogorszyć jego sytuację finansową. Po pierwsze pozbawi go prawa do składników majątkowych nabywanych przez drugiego małżonka (np. wynagrodzenia za pracę lub dochodu z działalności gospodarczej), które przy wspólności weszłyby do majątku wspólnego. Po drugie pozwoliłyby wierzycielom na kierowanie egzekucji do udziału w majątku wspólnym, powstałego w wyniku ustania wspólności majątkowej i podziału majątku.
Mając powyższe na uwadze, sąd, rozpoznając żądanie o ustanowienie rozdzielności, musi najpierw ocenić realne możliwości naruszenia interesów majątkowych małżonka występującego z pozwem oraz dobra całej rodziny (biorąc pod uwagę również dzieci będące na utrzymaniu). Sąd Najwyższy w wyroku z 13 stycznia 2000 roku (sygn. akt: II CKN 1070/98) wskazał, że „ocena wystąpienia przesłanek określonych w art. 52 § 1 kro wymaga poczynienia ustaleń co najmniej w odniesieniu do: wielkości majątku wspólnego, istnienia zadłużenia, jego rozmiarów i okoliczności powstania, wielkości majątku odrębnego małżonka-dłużnika i sposobu wykonywania przezeń zobowiązania, a także kwestii dotyczących utrzymania i wychowania małoletnich dzieci stron”.
Wypada przy tym zaznaczyć, że sama obawa przed długami, na których zaciągnięcie małżonek nie wyraził zgody, rzadko kiedy stanowi uzasadnienie wydania pozytywnego wyroku sądowego. Sądy z zasady nie orzekają na podstawie przypuszczeń, a tak właśnie jest w przypadku obaw jednego z małżonków. Obawy takie najczęściej powstają w przypadku prowadzenia przez jednego z małżonków działalności gospodarczej, w której za zobowiązania przedsiębiorstwa odpowiada on całym swoim majątkiem. W piśmiennictwie podkreśla się, że rodzina korzystająca z dochodów z działalności gospodarczej jednego ze współmałżonków musi pogodzić się z możliwością ponoszenia ujemnych skutków takiej działalności. Niepowodzenia współmałżonka przedsiębiorcy i zamiar uniemożliwienia wierzycielom egzekucji z majątku wspólnego nie mogą stanowić ważnego powodu do ustanowienia rozdzielności majątkowej. Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z 3 września 1997 roku (sygn. akt: I CRN 105/96), podkreślając, że „nie mogą stanowić ważnego powodu do ustanowienia rozdzielności majątkowej same niepowodzenia gospodarcze małżonka i zamiar ich zminimalizowania przez uniemożliwienie wierzycielom egzekucji z majątku wspólnego małżonków”. Należy pamiętać, że ustanowienie rozdzielności ustawowej nie może zmierzać do pokrzywdzenia wierzycieli. Byłoby to bowiem niezgodne z zasadami współżycia społecznego.
Prawo wierzyciela do ustanowienia przymusowej rozdzielności majątkowej
Na podstawie art. 52 § 1a kro sąd może ustanowić rozdzielność majątkową również w przypadku gdy wnosi o to wierzyciel jednego z małżonków. Warunkiem jest uprawdopodobnienie przez wierzyciela, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Taka sytuacja zachodzi wówczas, gdy majątek osobisty dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie roszczeń wierzyciela, a ten nie ma prawnej możliwości skierowania egzekucji do majątku wspólnego z uwagi na brak uzyskania zgody małżonka dłużnika na zaciągnięcie zobowiązania. Należy jednak zaznaczyć, że okoliczności te powinny być jedynie uprawdopodobnione, ustawodawca nie wymaga ich jednoznacznego udowodnienia.
Prawo do wystąpienia z żądaniem ustanowienia rozdzielności przysługuje każdemu wierzycielowi. Biorąc jednak pod uwagę, że jest to naprawdę daleka ingerencja w sferę materialną i rodzinną, sąd powinien traktować tę przesłankę naprawdę ostrożnie, gdyż orzeczenie rozdzielności może być krzywdzące dla małżonka dłużnika, szczególnie kiedy ten nie podejmuje aktywności zawodowej, a zajmuje się pracą w gospodarstwie domowym i wychowywaniem dzieci.
Data ustanowienia rozdzielności
Sąd, wydając wyrok w przedmiocie ustanowienia rozdzielności, jest obowiązany do ustalenia daty, od której ustrój ten zacznie obowiązywać. Jest to istotne, gdyż od owego momentu wszystko, co zostanie wypracowane przez małżonków, pozostaje wyłącznie ich osobistym majątkiem. Wierzyciel jednego z małżonków nie jest w stanie prowadzić egzekucji z majątku osobistego drugiego z małżonków. Taka konstrukcja prawna spowodowała, że ustawodawca uznał, że w szczególnych wypadkach należy zezwolić na ustanowienie rozdzielności z datą wsteczną. Praktyka orzecznicza pokazuje jednak, że sądy decydują się na ustanowienie rozdzielności majątkowej z datą wcześniejszą niż dzień wytoczenia powództwa jedynie w sytuacjach, gdy z powodu separacji faktycznej, tj. życia w rozłączeniu, było niemożliwe współdziałanie małżonków w zarządzie majątkiem wspólnym jeszcze przed zdecydowaniem się na pozew przez jedno z nich.
Sądowe ustanowienie rozdzielności majątkowej – podsumowanie
Z chwilą wstąpienia w związek małżeński między małżonkami powstaje ustrój wspólności majątkowej. Ustawodawca przewidział jednak w tej kwestii dużą swobodę – małżonkowie mają prawo do rozszerzenia lub ograniczenia tego ustroju, jak również mogą zadecydować o wprowadzeniu umownej rozdzielności majątkowej. Zasadą jest jednak, że, dokonując wspomnianych zmian ustrojowych, małżonkowie muszą być ze sobą zgodni. Jeżeli takiej zgody nie ma, powstaje problem, który rozwiązać może jedynie sąd. Każde z małżonków, w przypadku niegospodarności lub niefrasobliwości drugiego partnera, ma prawo żądać ustanowienia przymusowej rozdzielności. Należy przy tym pamiętać, że powody wniesienia pozwu muszą być obiektywnie uzasadnione, a zachowanie małżonka zawinione. Drugą grupę podmiotów, którym przysługuje czynna legitymacja procesowa, stanowią wierzyciele jednego z małżonków. Jeżeli uprawdopodobnią, że zaspokojenie powstałej wierzytelności wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków, sąd orzeknie w tym przedmiocie.
