Kara umowna to często stosowane w praktyce zabezpieczenie należytego wykonania umowy. Warto wiedzieć co zrobić, by kara ta została zastrzeżona w ważny i skuteczny sposób, tak aby w razie sporu nie mogła zostać podważona, a tym samym, by spełniła swoją funkcję odszkodowawczą. Co orzecznictwo stwierdza odnośnie do skutecznego zastrzegania kar umownych?
Kara umowna – definicja kodeksowa
Karę umowną można zastrzec w umowie, wskazując, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się ze zobowiązania przez zapłatę kary umownej.
W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.
Kara wyłącznie za nienależyte wykonanie świadczeń niepieniężnych!
Bardzo istotne jest aby pamiętać, że kara umowna może być zastrzeżona wyłącznie za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań o charakterze niepieniężnym. Nie można zatem zastrzec kary umownej należnej np. za brak zapłaty wynagrodzenia w terminie.
Zasada jest jasna, niemniej konkretne przypadki mogą w praktyce nastręczać problemów interpretacyjnych. Warto zatem przyjrzeć się orzecznictwu w tym przedmiocie:
-
„Można zastrzec skutecznie na podstawie art. 483 kc karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy leasingu, w razie niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków przez leasingobiorcę (korzystającego)” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 20 października 2006 roku (IV CSK 154/06);
-
„Zobowiązanie do podwyższenia kapitału zakładowego w drodze wniesienia wkładu pieniężnego jest zobowiązaniem pieniężnym, natomiast zobowiązanie do dokonania nakładów inwestycyjnych jest odrębnym zobowiązaniem niepieniężnym i to niezależnie od źródła finansowania tych nakładów. […] Zastrzeżenie obowiązku zapłaty określonej kwoty z tytułu niepodwyższenia kapitału zakładowego przez wniesienie wkładu pieniężnego, a więc z tytułu niewykonania zobowiązania pieniężnego, nie może być kwalifikowane jako zastrzeżenie kary umownej, […]. Z kolei charakter kary umownej może mieć zastrzeżenie obowiązku zapłaty określonej kwoty z tytułu niewykonania zobowiązania niepieniężnego polegającego na dokonaniu wymaganych inwestycji” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 14 października 2016 roku (I CSK 618/15).
Precyzyjne określenie wysokości kary umownej
Kara umowna musi być zastrzeżona w taki sposób, by postanowienie jasno wskazywało na kwotę do zapłaty bądź pozwalało na obliczenie tej kwoty. Rozważając praktyczne problemy w tym względzie, judykatura wskazuje, że:
-
„Kara umowna w ujęciu art. 483 § 1 kc jest świadczeniem pieniężnym, którego wysokość podlega jednoznacznemu ukształtowaniu w momencie jej zastrzeżenia. Nie jest wymagane jej kwotowe określenie i może to nastąpić na podstawie jednoznacznie ustalonych przez strony kryteriów, które pozwalają na jej arytmetyczne wyliczenie, bez konieczności jednak ustalenia podstawy, od której będzie zależna jej wysokość. Nie może być tym samym kara umowna ustalana na podstawie bliżej nieokreślonych lub niejasnych kryteriów, względnie na podstawie jednostronnej woli stosunku obligacyjnego. Zastrzeżenie kary umownej naruszające te zasady jest nieważne (art. 58 § 1 kc)” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach – V Wydział Cywilny z 26 lutego 2021 roku (V AGa 52/20);
-
„Jeżeli strony nie ustalą w umowie wprost kwoty kary umownej, to powinny wprowadzić taki miernik jej wyliczenia, aby chodziło jedynie o dokonanie w przyszłości (gdy zajdą przesłanki naliczenia tej kary) działania o charakterze wyłącznie arytmetycznym, bez konieczności ustalenia podstawy, od której będzie uzależniona wysokość kary umownej. W przeciwnym razie postanowienie umowne będzie nieważne jako sprzeczne z art. 483 § 1 kc” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 3 października 2019 roku (I CSK 280/18).
Kara umowna nie może być rażąco wygórowana
Co prawda jedną najistotniejszych funkcji kary umownej jest jej odstraszający charakter, niemniej celem ani skutkiem zastrzeżenia kary umownej nie może być w konkretnym przypadku wzbogacenie się wierzyciela.
Orzecznictwo szeroko komentuje, kiedy mamy do czynienia z rażąco wysoką karą umowną, wskazując między innymi, że:
-
„W sprawie o zapłatę kary umownej zastrzeżonej na wypadek uchybienia terminowi spełnienia świadczenia, ocena, czy kara ta jest nadmiernie wygórowana (art. 484 § 2 kc), powinna uwzględniać wysokość kary umownej zastrzeżonej w tej umowie na wypadek odstąpienia od niej” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 29 listopada 2013 roku (I CSK 124/13);
-
„Katalog kryteriów pozwalających na zmniejszenie kary umownej nie jest zamknięty, a ocena w tym zakresie, w zależności od okoliczności sprawy, należy do sądu orzekającego. Niewątpliwie miarkowanie kary umownej ma na celu przeciwdziałanie dużym dysproporcjom między wysokością zastrzeżonej kary a godnym ochrony interesem wierzyciela” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 3 lutego 2021 roku (V CSKP 17/21).
Pamiętaj o zastrzeżeniu możliwości dochodzenia szkód przewyższających karę!
Na koniec warto wspomnieć o bardzo istotnym, a często pomijanym elementem przy okazji zastrzegania kary umownej. Jeżeli jesteś wierzycielem i formułujesz bądź analizujesz postanowienie w przedmiocie kary umownej, nie zapomnij o zapewnieniu sobie możliwości dochodzenia odszkodowania w zakresie, w jakim przewyższa ono karę umowną. Bez takiej wzmianki w razie sporu sąd uzna, że zapłata kary umownej wyczerpała twoje roszczenia wobec dłużnika, bez względu na faktyczną wysokość poniesionej przez Ciebie szkody.
