Dobra osobiste – czym są i jak je chronić?

Zdrowie, wolność, wizerunek, dane osobowe, tajemnica korespondencji czy nietykalność – są to dobra osobiste każdego człowieka, które – co do zasady – nie mogą być naruszone w żadnym wypadku. Dobra osobiste to najważniejsze wartości przynależne każdej osobie, które wyznaczają granice jej praw i wolności. Każde ich naruszenie stanowi podstawę do szeregu roszczeń, w tym tych najbardziej dotkliwych – pieniężnych. Czym są dobra osobiste? Jakie wartości stanowią? Jak postępować w przypadku ich naruszenia? O tym poniżej.

Stwierdzenie, czym dokładnie są dobra osobiste, nie jest proste. Ich regulacja znalazła się w Kodeksie cywilnym (dalej jako kc), jednak ustawodawca nie zdecydował się na zdefiniowanie omawianego pojęcia. Zamiast tego w art. 23 kc stwierdził, że „dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”. Taka konstrukcja przepisu każe uznawać, że podane tam prawa stanowią jedynie przykłady dóbr chronionych przez prawo. Jest to więc katalog otwarty, który w zależności od okoliczności i naruszenia może zostać poszerzony o inne wartości.

Jak rozumieć dobra osobiste?

Do tej pory ani w orzecznictwie, ani w doktrynie nie znalazł się nikt, kto zdecydowałby się na szczegółowe skatalogowanie wszystkich dóbr przysługującym człowiekowi. Byłoby to zresztą bezcelowe, gdyż wraz z rozwojem cywilizacyjnym jedne

dobra zanikają, inne dopiero się tworzą. W przeszłości za dobro osobiste należało uznać prawo władcy do oddawania mu czci i honorów przez poddanych. Dzisiaj wszyscy ludzie są równi, zatem wartość ta nie ma już prawa bytu. Z drugiej strony postęp technologiczny kreuje aktualnie nowe wartości, szczególnie te obowiązujące w internecie, jak chociażby prawa do tajemnicy korespondencji w sieci czy prawo do anonimowości. Nie mogąc (i nie chcąc) precyzyjnie określić i opisać każdego dobra osobistego przysługującego człowiekowi, zdecydowano się na otwartą definicję tego pojęcia. Przyjmuje się, że dobrami osobistymi są powszechnie uznane w społeczeństwie wartości niemajątkowe związane ściśle z osobą człowieka i będące przejawami godności osoby ludzkiej, obejmujące przede wszystkim integralność fizyczną i psychiczną oraz indywidualność człowieka.

Przede wszystkim dobra osobiste nie mogą mieć charakteru majątkowego. Wynika to z faktu, że są one ściśle związane z człowiekiem, nie z przedmiotami, do których ma prawo własności. Są niejako jego atrybutami, charakteryzują go, i nie mogą istnieć w oderwaniu od osoby, której przysługują. Powstają w chwili narodzin i (z wyjątkami) wygasają w chwili śmierci. Niektóre dobra osobiste istnieją również po śmierci, jak np. pamięć po zmarłym, godność jego imienia. W związku z powyższym, w praktyce dobrom osobistym przyznaje się pozycję wyższą od pozycji dóbr majątkowych, wskutek czego w przypadku konfliktu między nimi rozstrzyga się zawsze na korzyść tych pierwszych.

Istotne jest przy tym to, że dobra osobiste mają charakter obiektywny. Przysługują one danej osobie, bez względu na jej zdolność do odczuwania własnej godności, rozumienia pojęcia nietykalności czy tajemnicy korespondencji. Osoba o bardzo niskim poczuciu własnej wartości lub odporna na wszelkie ataki kierowane w jej stronę, która nie reaguje na zniewagi czy poniżenia, jest chroniona na równi z osobą, która jest w stanie „prawidłowo” odczytywać tego typu działania. O naruszeniu dobra osobistego należy więc przesądzać, biorąc pod uwagę nie tyle odczucia samego poszkodowanego, a wartości uznawane w danym społeczeństwie. W orzecznictwie przyjmuje się, że dobra osobiste powinny być ściśle wiązane z szeroko rozumianą godnością człowieka. „Chodzi tu o godność w sposób przyrodzony, równy i niezbywalny właściwą każdemu człowiekowi, przysługującą mu dlatego właśnie, że jest człowiekiem, niezależną od jego cech indywidualnych ani od otoczenia społecznego, w którym żyje, powodującą, że w każdej sytuacji człowiek może być tylko celem samym w sobie, a nie środkiem do jakiegokolwiek celu. Człowieka cechuje zdolność do poznawania otaczającego świata, wolność wyboru, zdolność rozróżniania dobra i zła, zdolność do rozwijania własnej osobowości i do działań twórczych. Dlatego integralność fizyczna i psychiczna oraz indywidualność człowieka są nadrzędnymi, zbiorczymi kategoriami dóbr osobistych, a poszczególne dobra osobiste mogą być traktowane jako ich przejawy” (por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 grudnia 2011 roku, sygn. II CSK 160/11).

Rodzaje dóbr osobistych

Jak wskazano na wstępie, dobra osobiste nie mogą zostać ściśle usystematyzowane. Ich katalog jest otwarty, a ocena naruszenia omawianych wartości zależy od konkretnej sytuacji. Oprócz dóbr przykładowo wymienionych w art. 23 kc istnieją również te wykształcone w innych aktach prawnych (np. w Konstytucji RP) oraz w orzecznictwie. Jednocześnie podkreślić trzeba, że otwarty katalog nie oznacza, iż subiektywne odczucia danej osoby co do naruszenia jej interesów, mogą stworzyć nowy rodzaj dobra osobistego.

Chronione są tylko takie dobra osobiste, jakie uznawane są aktualnie przez dane społeczeństwo.

Mimo powyższego wymienić można wartości, które w praktyce narażone są najbardziej na wszelkiego rodzaju naruszenia. Będą to przede wszystkim:

1. życie ludzkie;
2. zdrowie – rozumiane jako to fizyczne i psychiczne;
3. godność – rozumiana jako przekonanie człowieka o własnej wartości oraz prawo do oczekiwania od innych osób poszanowania pozytywnej opinii z ich strony;
4. nietykalność cielesna – rozumiana jako integralność sfery seksualnej oraz wolność cielesna (zakaz przetrzymywania czy więzienia osoby bez prawomocnego orzeczenia sądowego w tym zakresie);
5. prywatność – jako sfera fizycznej przestrzeni oraz myśli i przeżyć oraz osobistych danych o niej, do której dostęp można uzyskać tylko za zgodą osoby, której dane te dotyczą;
6. swoboda decyzji i poglądów – jest to wolność człowieka od ingerencji osób trzecich (również organów administracyjnych) w dokonywane przez człowieka wybory;
7. swoboda sumienia i wyznania – czyli wolność od ingerencji w sferę przekonań, ideologii oraz wyznawanie religii, w tym prawo do uczestniczenia lub nie w praktykach religijnych oraz możliwość nieujawniania informacji w tej materii;
8. nazwisko i pseudonim – dobro to jest chronione przed nieuprawnionym użyciem go przez inną osobę oraz przed ujawnieniem go wbrew woli nosiciela;
9. wizerunek – rozumiany jako fizyczny obraz człowieka;
10. przynależność do określonej płci;
11. wolność komunikowania się i tajemnica korespondencji;
12. kult pamięci o zmarłej osobie – kult ten łączy się z więzią emocjonalną ze zmarłym, której przejawem jest utrwalenie pamięci o zmarłym oraz dbanie o jego dobre imię. Za wartość uznaje się również oddawanie szacunku zwłokom poprzez urządzenie pogrzebu oraz zakaz ich bezczeszczenia.

Ochrona dóbr osobistych

Materią ochrony dóbr osobistych zajmuje się art. 24 kc. Zgodnie z nim każdy, którego dobro osobiste zostało zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. Natomiast w razie dokonanego naruszenia może żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, usunęła jego skutki, a w szczególności, żeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści. Ma prawo również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. Przepis ten wskazuje zatem na szereg roszczeń, jakie będą przysługiwały poszkodowanemu w razie uchybienia jego prawom i wolnościom. Roszczenia te możemy podzielić na:

• niemajątkowe – żądanie zaniechania i usunięcia skutków naruszenia, oraz 
• majątkowe – żądanie zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy na cel społeczny oraz naprawienia szkody majątkowej.

Roszczenia niemajątkowe

Możliwość wyjścia z żądaniem zaniechania działania lub usunięcia skutków naruszenia zależna jest od tego, czy jedynie istnieje ryzyko owego naruszenia (roszczenie o zaniechanie), czy już do niego doszło (roszczenie o usunięcie skutków). Warunkiem powstania żądania zaniechania jest istnienie stanu zagrożenia, czyli obiektywnie uzasadnionego przekonania, że naruszenie dobra w przyszłości jest możliwe i prawdopodobne. Prawo do roszczenia może także zaistnieć, gdy do naruszenia dobra już doszło, ale zachodzi prawdopodobieństwo, że będzie to kontynuowane. Z kolei żądanie usunięcia skutków naruszenia przysługuje „po fakcie”. 

W przypadku, kiedy doszło już do bezprawnego działania, sprawca ma obowiązek zrekompensować krzywdę poszkodowanemu. Rekompensata ta może przyjąć postać przeprosin na sali sądowej, listu z przeprosinami lub opublikowania w ogólnodostępnym medium (np. w gazecie, na portalu internetowym) ogłoszenia, które odwołuje naruszające działania sprawcy (np. odkłamuje podane wcześniej informacje). Aby jednak powstało prawo do jednego ze wspomnianych roszczeń, sąd musi ustalić istnienie danego dobra (np. czy dany artysta posiada prawa do danego wizerunku) oraz czy do naruszenia doszło rzeczywiście, czy istnieje jedynie potencjalne i prawdopodobne jego zagrożenie. 

Nie jest to wcale proste zadanie, gdyż zakwalifikowanie danego działania jako działanie nielegalne w konkretnych okolicznościach stanowi duże wyzwanie, tym bardziej gdy naprzeciwko siebie stają skonfliktowane strony zeznające (zazwyczaj) w odmienny sposób. Dla przykładu, trudno określić, czy konkretny kontakt fizyczny mający miejsce w zatłoczonym autobusie istotnie wpłynął w sferę prywatności jednego z pasażerów, czy był jedynie nieznacznym i nieumyślnym „dotknięciem” lub „otarciem”. Nie inaczej jest z wrażliwymi danymi osobowymi przetwarzanymi np. w placówkach leczniczych. Czy głośne wymówienie nazwiska pacjenta lub celu jego wizyty w rejestracji stanowi już naruszenie dobra osobistego, czy też nie? 

W praktyce wszystko będzie zależało od konkretnych okoliczności. Przyjmuje się, że dopóki ingerencja w sferę praw i wolność człowieka nie przekracza granicy tego, co w danym społeczeństwie i kulturze jest rozsądne i tolerowane, nie dochodzi do naruszenia dóbr osobistych.

Wyłączenie bezprawności naruszenia dóbr osobistych

Warunkiem powstania możliwości podnoszenia omawianych roszczeń jest zaistnienie bezprawności po stronie osoby naruszającej. Podkreśla się jednak, że każde naruszenie dobra osobistego jest bezprawne, o ile przepis szczególny nie stanowi o okolicznościach wyłączających bezprawność. Zostaje ona wyłączona, jeżeli dobro naruszono za zgodą uprawnionego (tj. posiadacza dobra), pod warunkiem jednak, że zgoda została udzielona w granicach, w jakich podmiot udzielający jej może swoim dobrem dysponować, nie jest sprzeczna z prawem lub z zasadami współżycia społecznego, została udzielona przed lub najpóźniej w chwili dokonywania naruszenia oraz została udzielona ze świadomością jej skutków.

Wyłączenie bezprawności ma miejsce również, gdy naruszający działa na podstawie upoważnienia ustawowego. Chodzi tu w szczególności o uprawnienia wynikające z przepisów prawa dotyczących dozwolonej samopomocy, obrony koniecznej czy władzy rodzicielskiej. Szczególnym wyłomem od zasady są uprawnienia nadane organom publicznym. Instytucje takie jak służby mundurowe, prokuratura, czy sądy mają szczególne uprawnienia do ingerowania w dobra osobiste człowieka w celu ochrony wartości nadrzędnych, np. sąd orzeka o dożywotnim izolowaniu mordercy w zakładzie zamkniętym w celu ochrony życia i zdrowia ogółu społeczeństwa.

Kwestią bardziej skomplikowaną i niekiedy sporną jest ta dotycząca wyłącznie bezprawności wskutek korzystania z własnej wolności. Nie tak rzadko osoba korzystająca z przysługujących jej dóbr osobistych, np. wolności słowa, swobody twórczości czy swobody decyzji i poglądów, może doprowadzić do naruszenia dóbr osoby trzeciej. W takim przypadku dochodzi do tzw. kolizji dóbr. Przy tego typu sytuacjach w gestii sądu pozostaje ocena tego, czyje prawo korzysta z nadrzędności i czy w konsekwencji doszło do naruszenia.

Roszczenia majątkowe

Do roszczeń majątkowych zaliczamy:

• zadośćuczynienie;
• zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny;
• naprawienie szkody majątkowej.

Zadośćuczynienie nie stanowi wynagrodzenia za cierpienie związane z naruszeniem dóbr osobistych pokrzywdzonego. Nie ma wyrównać uszczerbku, gdyż uznaje się, że dobra osobiste nie są wyceniane. Stanowi jednak swoistą „karę pieniężną” dla sprawcy oraz środek, który powinien dawać satysfakcję poszkodowanemu. Ma także za zadanie przywrócenie równowagi i doprowadzenie do sprawiedliwości w odbiorze społecznym. Z racji tego, że zadośćuczynienie pieniężne w tym przypadku jest silnie związane z zasadami życia społecznego i moralnością, poszkodowany może żądać zapłaty nie dla siebie, a na wskazany cel społeczny.

Dodatkowo przepis art. 24 § 2 kc stanowi, że jeśli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych. W tym wypadku oprócz faktu naruszenia dóbr osobistych musi dojść także do szkody na majątku. Będzie to miało miejsce, np. gdy w związku z naruszeniem dobrego imienia poszkodowanego stracił on na zaufaniu wśród swoich kontrahentów czy klientów. W takim wypadku naruszenie dobra osobistego bezpośrednio pociągnęło dla poszkodowanego ujemne skutki finansowe. Omawiany przepis nie określa jednak  odpowiedzialności odszkodowawczej, a wskazuje, że poszkodowany może żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych i odsyła do art. 448 kc.

Dobra osobiste – podsumowanie

Temat dóbr osobistych nie jest jednoznaczny. Niektóre dobra prawnie chronione są oczywiste, a ocena ich naruszeń nie sprawia problemu. Przykładem może być poniżenie, jako obraza godności, uwięzienie jako naruszenie nietykalności i wolności poruszania się, czy włamanie się na cudzą skrzynkę mailową lub otwarcie cudzych listów, jako naruszenie tajemnicy korespondencji. 

W innym wypadku stwierdzenie naruszenia dóbr jest bardziej problematyczne, tak jak ingerencja w sferę seksualną poprzez kontakt z innym pasażerem komunikacji publicznej czy obraza dobrego imienia przez adwokata lub prokuratora w czasie rozprawy sądowej. 

Wszystkie te przypadki muszą być oceniane indywidualnie w odniesieniu do określonych okoliczności oraz norm funkcjonujących w danym społeczeństwie. Niemniej, zawsze kiedy do owego naruszenia dojdzie, pokrzywdzony ma prawo żądać zaniechania działania sprawcy lub usunięcia skutków naruszenia. Dodatkowo możliwe jest także złożenie pozwu o zadośćuczynienie pieniężne lub odszkodowanie w razie poniesienia przez poszkodowanego szkody majątkowej.