Służebność drogi koniecznej jest najczęściej spotykaną służebnością w Polsce. Jej zasadniczym celem jest umożliwienie połączenia określonej nieruchomości z drogą publiczną. Okazuje się, że oprócz standardowej odpłatności to ograniczone prawo rzeczowe może wiązać się także z obowiązkiem podatkowym – kto, kiedy i w jakiej wysokości musi zapłacić taką daninę?
Służebność drogi koniecznej
Wszystkie służebności należą do kategorii ograniczonych praw rzeczowych – ich podstawowym celem jest umożliwienie wykonywania określonych uprawnień kosztem obciążeń ustanawianych względem innej osoby lub rzeczy.
Zgodnie z treścią art. 145 Kodeksu cywilnego, jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej (droga konieczna).
Przeprowadzenie drogi koniecznej następuje zawsze z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej oraz z najmniejszym obciążeniem gruntów, przez które droga ma prowadzić. Jeżeli potrzeba ustanowienia drogi jest następstwem sprzedaży gruntu lub innej czynności prawnej, a między zainteresowanymi nie dojdzie do porozumienia, sąd zarządzi, o ile to jest możliwe, przeprowadzenie drogi przez grunty, które były przedmiotem tej czynności prawnej. Pamiętajmy również, że przeprowadzenie drogi koniecznej powinno uwzględniać interes społeczno-gospodarczy.
Służebność drogi koniecznej jest ustanawiana najczęściej przy okazji transakcji związanych ze sprzedażą lub darowizną nieruchomości gruntowej. Oczywiście prawo to może powstać także wskutek zawarcia odrębnej umowy – zawsze w formie aktu notarialnego. Innym sposobem na ustanowienie tej służebności jest uzyskanie właściwego prawomocnego orzeczenia sądu – np. dotyczącego zniesienia współwłasności lub działu spadku.
Służebność drogi koniecznej polega na tym, że na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości władnącej ustanawia się, jak wynika z wielowiekowej tradycji wielu systemów prawnych – prawo przechodu, przejazdu lub przegonu bydła przez nieruchomość służebną, niezależnie od tego, czyją staje się własnością. Jest to rzeczowe obciążenie jednej nieruchomości na rzecz drugiej, co jest formą rozporządzenia prawem własności, ale nie prowadzącym do obrotu prawnego którejś z tych nieruchomości. Ustanowienie służebności drogi koniecznej daje prawo do korzystania z drogi w celu posiadania dostępu do drogi publicznej z tej nieruchomości, która z różnych przyczyn została tego dostępu pozbawiona, a rozsądnie rozumując taki dostęp mieć musi. Treścią tej służebności jest możliwość przechodzenia lub przejazdu przez cudzą nieruchomość, specyfika tej służebności polega na tym, że może ona zostać ustanowiona wbrew woli właściciela nieruchomości obciążonej, w każdym jednak wypadku jej ustanowienie odbywa się za wynagrodzeniem. Do powstania służebności drogi koniecznej nie jest niezbędne ujawnienie jej w dziale III księgi wieczystej nieruchomości obciążonej oraz w dziale I-Sp nieruchomości władnącej. Wynagrodzenie może przybrać postać bądź świadczenia jednorazowego, bądź też świadczeń periodycznych.
Opodatkowanie służebności drogi koniecznej
Służebność drogi koniecznej może być zarówno odpłatna, jak i nieodpłatna. W tym pierwszym przypadku uprawniony zobowiązuje się ponosić jednorazową lub okresową opłatę na rzecz właściciela nieruchomości obciążonej. Druga opcja nie generuje oczywiście takich kosztów.
Obowiązek podatkowy związany z ustanowieniem służebności drogi koniecznej może przybierać jedną z dwóch form:
- podatku od czynności cywilnoprawnych – gdy ustanawiamy odpłatną służebność,
- podatku od spadków i darowizn – gdy mamy do czynienia ze służebnością nieodpłatną.
Niezależnie od tego, z jaką służebnością mamy do czynienia, konieczność zapłaty podatku pojawia się z chwilą powstania tego prawa, a więc z datą zawarcia stosownej umowy lub uprawomocnienia się właściwego orzeczenia sądu. W każdym przypadku podatnikiem jest tutaj osoba, która będzie korzystała ze wspomnianej służebności.
Służebność drogi koniecznej a PCC
W przypadku nabycia odpłatnej służebności drogi koniecznej powstaje obowiązek uiszczenia podatku od czynności cywilnoprawnych. Nie ma przy tym znaczenia, czy taka odpłatność ma charakter jednorazowy, czy też okresowy. Nie jest istotne także to, w jaki sposób doszło do powstania takiego ograniczonego prawa rzeczowego.
Wysokość stawki PCC jest tutaj stała i wynosi 1% podstawy opodatkowania stanowiącej wartość świadczeń osoby, na której rzecz ustanowiono służebność za okres, na jaki prawa te zostały ustanowione. Innymi słowy, konieczne staje się tutaj pomnożenie opłat (lub jednorazowej opłaty) za posiadaną służebność przez cały okres jej trwania. Gdy umowę zawarto na czas nieokreślony, podstawę opodatkowania może stanowić:
- wartość świadczeń za okres 10 lat albo
- wartość świadczeń należnych w miarę wykonywania umowy.
Przykład 1.
Pan Jan nabył odpłatną służebność drogi koniecznej na okres 2 lat. Zobowiązał się do opłacania kwoty 200 zł miesięcznie na rzecz właściciela nieruchomości obciążonej. W tym przypadku pan Jan będzie musiał zapłacić podatek od czynności cywilnoprawnych w wysokości 1% od kwoty 4800 zł (200 zł × 24 miesiące). PCC wyniesie w tym przypadku 48 zł.
Służebność drogi koniecznej a podatek od spadków i darowizn
Ustanowienie służebności drogi koniecznej nie podlega co prawda pod podatek od czynności cywilnoprawnych, jednak uprawniony będzie zobowiązany do uiszczenia podatku od spadków i darowizn. W tym zakresie obowiązek podatkowy powstaje również z chwilą nabycia takiego prawa. Podstawą opodatkowania jest tutaj wartość służebności, która musi być określona wspólnie przez uprawnionego i zobowiązanego z tytułu tego prawa.
Pamiętajmy, że wartość tę ustalamy, mnożąc:
- w razie ustanowienia służebności na czas określony co do liczby lat lub ich części – przez liczbę lat lub ich części,
- w pozostałych przypadkach, w tym w razie ustanowienia służebności na czas nieokreślony – przez 10 lat.
Roczną wartość służebności ustala się w wysokości 4% wartości rzeczy obciążonej służebnością, a wysokość podatku w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczony jest nabywca. W przypadku osób zaliczonych do trzeciej grupy, czyli osób obcych, podatek wynosi 12, 16 i 20% w zależności od wartości świadczenia.
Przykład 2.
Pan Jan nabył nieodpłatną służebność drogi koniecznej, która będzie istniała przez rok. Wartość nieruchomości obciążonej tym prawem wynosi 150 000 zł – wartość służebności wyniesie więc 6000 zł (150 000 zł × 4%). Kwota ta stanowi podstawę opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn. Przy założeniu, że pan Jan należy do I grupy podatkowej, będzie musiał zapłacić do urzędu skarbowego kwotę 720 zł (12% od kwoty 6000 zł).
Warto w tym miejscu dodać, że ustanowienie nieodpłatnej służebności drogowej nie podlega opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych – zarówno uprawniony, jak i obciążony nie są zobowiązani do wykazywania wartości ustanowionej służebności w swoich rocznych deklaracjach podatkowych.
Podsumowanie
Opodatkowanie służebności drogi koniecznej zależy od charakteru tego prawa. Jeśli służebność będzie odpłatna, uprawniony będzie zobowiązany do uiszczenia podatku od czynności cywilnoprawnych w wysokości 1% podstawy opodatkowania. W przypadku służebności nieodpłatnej należy zapłacić podatek od spadków i darowizn – jego wysokość uzależniona jest m.in. od grupy podatkowej, do której należy uprawniony podatnik oraz od wartości danej służebności. W każdym przypadku podatnik jest zobowiązany do zapłaty na rzecz właściwego urzędu skarbowego w terminie jednego miesiąca od dnia powstania obowiązku podatkowego, tj. od dnia nabycia służebności na swoją rzecz.
