Postępowanie upadłościowe co do zasady ma za zadanie w pierwszej kolejności w jak największym stopniu zaspokoić wierzycieli. Z tego też względu sąd nie zdecyduje się przeprowadzić procedury, jeżeli upadły nie posiada środków na co najmniej częściową spłatę długu. Nieco inaczej jest z upadłością konsumencką – tutaj dłużnik nie musi posiadać żadnego majątku, aby ogłoszono wobec niego upadłość. To samo tyczy się obowiązku spłaty wierzycieli – jeżeli przemawiają za tym okoliczności, nie zostanie on zobowiązany do ustalenia i wykonania planu spłaty. Jakie zatem przesłanki muszą zostać spełnione, aby sąd doszedł do przekonania, że umorzenie długów konsumenckich to jedyne możliwe pozytywne rozwiązanie sprawy?
Upadłość konsumencka a umorzenie długów konsumenckich
W przypadku upadłości konsumenckiej sąd może wydać postanowienie o ogłoszeniu upadłości, nawet jeżeli dłużnik posiada jedynie jednego wierzyciela oraz gdy dłużnik ten nie ma środków na przeprowadzenie upadłości. Pokazuje to, że ustawodawca w zupełnie inny sposób traktuje konsumentów i przedsiębiorców, starając się w większym stopniu chronić tych pierwszych. Brak środków do zaspokojenia wierzycieli to jednak jeszcze nic straconego, ponieważ sąd, oceniając sytuację upadłego, ustala plan spłaty, zgodnie z którym ogłoszona upadłość stanie się „prawomocna”, jeżeli dłużnik przez określony czas regularnie będzie spłacał swoje długi w ratach. Jednak w niektórych sytuacjach, jeżeli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że nie ma on możliwości dokonywania żadnych spłat, sąd zdecyduje się na umorzenie w całości jego zobowiązań.
Umorzenie długów konsumenckich a plan spłaty
O możliwości umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia i przeprowadzenia planu spłaty stanowi przepis art. 49116 Prawa upadłościowego. Instytucja upadłości, w tym tej konsumenckiej, owszem przewiduje możliwość umorzenia długów upadłego, jednak nigdy w całości. Procedura upadłościowa jako grupowe postępowanie egzekucyjne traciłaby w takim wypadku całkowicie swój sens. Z tego też względu omawiana instytucja ustanawia najdalej idący wyjątek od zasady w postępowaniu upadłościowym.
Zgodnie z art. 49116 Prawa upadłościowego sąd umorzy zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli. Poprzez osobistą sytuację upadłego należy rozumieć w szczególności niezdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy zarobkowej, brak majątku oraz ciężką sytuację rodzinną i zdrowotną. Sąd może umorzyć długi również w przypadku gdy upadły jest w stanie podjąć aktywność zawodową i to czyni, jednakże ze względu na szczególne okoliczności osobiste nie jest w stanie regularnie dokonywać spłat na rzecz wierzycieli. Będzie tak np. w sytuacji, gdy upadłość zostanie orzeczona wobec samotnej matki wychowującej kilkoro dzieci, która cały osiągany dochód przeznacza wyłącznie na pokrycie bieżących potrzeb rodziny.
Warto w tym miejscu przywołać uzasadnienie projektu omawianej ustawy z 2019 roku, w którym wskazano, że „jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli, zawsze powinno nastąpić umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty, niezależnie od tego, czy upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, czy też nie. Należy przy tym podkreślić, że przesłanka ta ma charakter absolutnie wyjątkowy. Użycie określenia »trwale niezdolny« wskazuje przy tym, że osobista sytuacja upadłego nie rokuje poprawy (np. upadły jest trwale niezdolny do jakiejkolwiek pracy zarobkowej). Nie uzasadniają zastosowania tej przesłanki przejściowe trudności, w szczególności trudności ze znalezieniem pracy, przejściowe problemy zdrowotne, nawet jeżeli utrzymują się od dłuższego czasu, ale z istoty swej nie mają charakteru trwałego”.
W wypadku spełnienia przesłanek określonych w omawianym przepisie sąd po ogłoszeniu upadłości odstępuje od ustalenia planu spłaty wierzycieli i wydaje postanowienie o umorzeniu zaległości. Kosztami postępowania upadłościowego obciąża natomiast Skarb Państwa.
Warunkowe umorzenie zobowiązań bez ustalania planu spłat
Jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że niezdolność upadłego do dokonywania spłat wierzycieli nie ma charakteru permanentnego, sąd umorzy jego zobowiązania bez ustalenia planu spłaty wierzycieli z tym zastrzeżeniem, że w ciągu 5 lat od dnia uprawomocnienia się postanowienia o warunkowym umorzeniu nie ustanie niezdolność upadłego do dokonania spłat. Oznacza to, że jeśli w terminie 5 lat dłużnik stanie się wypłacalny i zdolny do zarobkowania, sąd uchyli postanowienie o warunkowym umorzeniu zobowiązań i upadły zostanie zobowiązany do ratalnego spłacania swojego zadłużenia.
Sąd nie bada jednak powyższej przesłanki z urzędu. Aby warunkowe umorzenie zostało uchylone, upadły bądź któryś z wierzycieli musi złożyć wniosek o ustalenie planu spłaty wierzycieli. Jeżeli sąd dojdzie do przekonania, że ustała niezdolność upadłego do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty, uchyli postanowienie o warunkowym umorzeniu zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli i jednocześnie ustali plan spłaty wierzycieli.
Jeżeli upadły lub żaden z jego wierzycieli nie złoży wyżej wskazanego wniosku, zobowiązania upadłego ulegają umorzeniu z upływem 5 lat, licząc od dnia uprawomocnienia się postanowienia o warunkowym umorzeniu jego zobowiązań. W celu potwierdzenia takiego stanu rzeczy sąd po upływie właściwego terminu wydaje postanowienie stwierdzające umorzenie zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli. W postanowieniu wskazuje się datę umorzenia – jest to dzień po upływie 5 lat od daty uprawomocnienia się postanowienia o warunkowym umorzeniu zobowiązań, nie zaś data takiego warunkowego umorzenia.
Skutki warunkowego umorzenia
W sytuacji „zwykłego” umorzenia zobowiązań upadłego skutek jest taki, że wszelkie jego długi (z wyjątkami) przestają istnieć. Jest tak, jakby nigdy nie zostały zaciągnięte. Inaczej jest natomiast w przypadku warunkowego umorzenia. W takim wypadku dłużnik musi pamiętać, że jego sytuacja finansowa nie jest zupełnie jednoznaczna.
Pierwszym, pozytywnym dla upadłego skutkiem warunkowego umorzenia jest to, że w czasie jego trwania, tj. przez 5 lat, dłużnik chroniony jest przed egzekucją skierowaną do jego majątku. Mimo że formalnie umorzenie nie ma przymiotu prawomocności, to żaden z wierzycieli nie jest uprawniony do podejmowania prób odzyskania swoich wierzytelności. Wszelkie próby takich działań będą bezprzedmiotowe.
Drugim istotnym skutkiem, tym już mniej korzystnym, jest ograniczenie w czynnościach upadłego. Przez okres trwania warunkowego umorzenia upadły nie może dokonywać czynności prawnych, które mogłyby pogorszyć jego sytuację majątkową. Przede wszystkim chodzi tu o zakaz zaciągania nowych zobowiązań typu pożyczka, kredyt, chwilówka czy leasing. Upadły nie może również podejmować działań zmierzających do dokonania darowizny lub odrzucenia spadku nieobciążonego długami.
Podejmowanie powyższych czynności nie jest jednak zabronione całkowicie. Ich dokonywanie jest możliwe wyłącznie za pozwoleniem sądu upadłościowego. W szczególnie uzasadnionych przypadkach na wniosek upadłego sąd może wyrazić zgodę na dokonanie wyżej wskazanej czynności prawnej lub zatwierdzić jej dokonanie.
Trzecim i ostatnim skutkiem wynikającym wprost z ustawy jest powstanie obowiązku sprawozdawczego. Przez 5 lat od warunkowego umorzenia zobowiązań upadły jest zobligowany do składania corocznego sprawozdania ze swojej sytuacji majątkowej i zawodowej za poprzedni rok kalendarzowy. Oświadczenie to należy złożyć maksymalnie do ostatniego dnia kwietnia danego roku. W sprawozdaniu upadły wykazuje co najmniej osiągnięte przychody oraz nabyte składniki majątkowe o wartości przekraczającej przeciętne miesięczne wynagrodzenie, wskazuje również na swoje możliwości zarobkowe oraz wydatki niezbędne na utrzymanie siebie i osób pozostających na jego utrzymaniu. Do sprawozdania dołącza się odpis rocznego zeznania podatkowego (PIT-37).
Jakie długi obejmuje umorzenie?
Co do zasady umorzeniu podlegają wszystkie rodzaje długów prócz tych wyraźnie wskazanych w ustawie. Co istotne, umorzeniu podlegają zarówno wierzytelności ujęte na liście wierzytelności sporządzonej przez syndyka, jak i te, które nie zostały zgłoszone w trakcie postępowania upadłościowego. Umorzenie nie dotyczy jedynie wierzytelności spornych, czyli takich, które zostały zgłoszone w toku postępowania, ale co do których podjęto decyzję o odmowie ich uznania i nie znalazły się na prawomocnie zatwierdzonej przez sąd liście wierzytelności.
Zgodnie z art. 49121 ust. 2 Prawa upadłościowego, do którego odsyła ust. 2a art. 49116 ustawy, umorzenie nie obejmuje:
- zobowiązań o charakterze alimentacyjnym;
- zobowiązań wynikających z rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci;
- zobowiązań do zapłaty orzeczonych przez sąd kar grzywny, a także do wykonania obowiązku naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
- zobowiązań do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonych przez sąd jako środek karny bądź środek związany z poddaniem sprawcy próbie;
- zobowiązań do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem;
- zobowiązań, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.
Podsumowując, zasadniczo oddłużenie powinno następować jedynie w sytuacji, gdy dłużnik w całości zaspokoił roszczenia swoich wierzycieli. Ustawodawca uznał jednak, że w przypadku konsumentów w uzasadnionych okolicznościach powyższa zasada powinna ulegać złagodzeniu. W tym celu wprowadził tzw. umorzenie długów konsumenckich czyli instytucję umorzenia zobowiązań bez ustalania planu spłaty. Dzięki niej konsument zostaje zwolniony z obowiązku spłaty swojego zadłużenia. Nie każdy dłużnik może jednak skorzystać z tej procedury. Uprawnieni są do tego wyłącznie konsumenci, którzy wykażą, że ich osobista sytuacja w oczywisty sposób wskazuje, że są oni trwale niezdolni do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli.
