Postępowanie układowe jest jedną z czterech procedur restrukturyzacyjnych. Jest ono przeznaczone zarówno przedsiębiorcom zagrożonym niewypłacalnością, jak i tym już niewypłacalnym. Niewypłacalność nie może być jednak zbyt głęboka. Jeżeli wymagałaby podjęcia nadzwyczajnych działań, takich jak wyprzedaż majątku czy odstąpienie od niektórych umów, wówczas dłużnik musiałby skorzystać z sanacji. Procedura sanacyjna jest jednak mniej korzystna dla przedsiębiorcy, pozbawia go bowiem zarządu nad własnym majątkiem, co w praktyce oznacza pozbawienie możliwości prowadzenia firmy. Postępowanie układowe ma tę przewagę, że tutaj dłużnik nie traci zarządu i w dalszym ciągu może prowadzić swój biznes. Nie jest jednak tak, że przedsiębiorca cały czas może działać całkowicie swobodnie i podejmować decyzje biznesowe, które mogłyby obciążać jego majątek. Jakie są zatem skutki otwarcia procedury układowej dla dłużnika? O tym poniżej.
Kiedy ma miejsce postępowanie układowe?
Na wstępie należy wskazać, że postępowanie układowe w odróżnieniu od reszty procedur jest przeznaczone dla dłużników posiadających znaczną grupę tzw. wierzytelności spornych. Instytucja ta przewiduje zarówno ochronę dłużnika przed wierzycielami, jak i procedurę rozstrzygania sporu pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem co do istnienia i wysokości wierzytelności. Aby postępowanie mogło zostać wszczęte, suma wierzytelności spornych musi przekraczać 15% sumy wszystkich wierzytelności. Sporność ta stanowi wymóg konieczny, jeżeli go nie ma, dłużnik nie może skorzystać z tego postępowania. W takim wypadku pozostaje mu przyspieszone postępowanie układowe, a gdy sytuacja finansowa jest naprawdę zła – postępowanie sanacyjne.
Skutki otwarcia postępowania układowego – obowiązki dłużnika
Najważniejszym skutkiem otwarcia postępowania układowego dla dłużnika jest powstanie obowiązku udzielania sędziemu-komisarzowi i nadzorcy sądowemu wszelkich niezbędnych wyjaśnień dotyczących swojego majątku. Dłużnik ma również obowiązek umożliwić nadzorcy sądowemu zapoznanie się z przedsiębiorstwem dłużnika, w tym z jego księgami rachunkowymi. Jest to działanie, bez którego niemożliwym byłoby przeprowadzenie postępowania, to na podstawie dokumentacji firmy nadzorca sądowy sporządza bowiem spis wierzytelności, spis inwentarza oraz ustala przyszły plan restrukturyzacyjny.
W razie usprawiedliwionych potrzeb obowiązki dłużnika mogą być rozszerzone. Decyduje o tym sędzia-komisarz – po zapoznaniu się z sytuacją przedsiębiorstwa – wydając właściwe postanowienie. W orzeczeniu musi znajdować się dokładnie określony zakres nakładanych na dłużnika obowiązków. Rozszerzenie to może dotyczyć w szczególności umożliwienia nadzorcy zapoznania się ze szczegółami aktualnie negocjowanych kontraktów, w celu lepszego rozeznania się z realną sytuacją majątkową dłużnika.
Czynności przekraczające zwykły zarząd
Mimo że otwarcie postępowania układowego nie odbiera dłużnikowi prawa do zarządzania firmą, to nieco je ogranicza. Uprawnienia dłużnika zawężone zostają bowiem do zwykłego zarządu. Na podejmowanie czynności przekraczających zwykły zarząd wymagana jest zgoda nadzorcy majątku.
Nie ma jednorodnego stanowiska, jak odróżnić zwykły zarząd od takiego, który go przekracza. Wszystko zależy od specyfiki przedsiębiorstwa oraz okoliczności podejmowania danej czynności. To, co dla jednego przedsiębiorstwa będzie zwykłym zarządem, dla innego może go już przekraczać. Dla przykładu, dla jednej firmy sprzedaż samochodu będzie czynnością przekraczającą zwykły zarząd, dla innej natomiast, która na co dzień zajmuje się obrotem pojazdami mechanicznymi, będzie to czynność leżąca w granicach zwykłego zarządu. W tym miejscu można jednak przytoczyć postanowienie Sądu Najwyższego z 21 grudnia 1998 roku (sygn. akt: III CKN 982/98), w którym sąd stwierdził, że „zaciąganie w toku postępowania układowego pożyczek w znacznej wysokości w celu rozszerzenia prowadzonej działalności gospodarczej (nowe przedsięwzięcia inwestycyjne) w sytuacji, gdy zobowiązania dłużnika kilkakrotnie przewyższają jego majątek, jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu”.
Odebranie zarządu własnego
Co do zasady postępowanie układowe zapewnia dłużnikowi możliwość dalszego prowadzenia swojego przedsiębiorstwa i podejmowania (również za zgodą nadzorcy) decyzji rozporządzających wobec majątku firmy.
W wyjątkowych sytuacjach jednak sąd może uchylić zarząd własny dłużnika i ustanowić zarządcę masy układowej. Zgodnie z art. 239 Prawa restrukturyzacyjnego może się tak stać w sytuacji, gdy:
- dłużnik, chociażby nieumyślnie, naruszył prawo w zakresie sprawowania zarządu, czego skutkiem było pokrzywdzenie wierzycieli lub możliwość takiego pokrzywdzenia w przyszłości;
- oczywiste jest, że sposób sprawowania zarządu nie daje gwarancji wykonania układu lub dla dłużnika ustanowiono kuratora;
- dłużnik nie wykonuje poleceń sędziego-komisarza lub nadzorcy sądowego, w szczególności nie złożył w wyznaczonym przez sędziego-komisarza terminie propozycji układowych zgodnych z prawem.
Przypadkiem, który można podciągnąć pod pierwszą z wyżej wymienionych przesłanek, jest z całą pewnością brak wykonywania obowiązków dłużnika w przedmiocie umożliwienia nadzorcy sądowemu zapoznanie się z przedsiębiorstwem dłużnika i dokumentacją firmy, w tym z księgami rachunkowymi. Jeżeli już na starcie dłużnik wykazuje brak zaangażowania w postępowanie, sąd w celu zabezpieczenia prawidłowego przeprowadzenia postępowania może odebrać zarząd dłużnikowi i przekazać go zarządcy.
Należy jednak pamiętać, że w przypadkach skrajnych, jeżeli zachowanie dłużnika jest na tyle nieodpowiedzialne i nieprzewidywalne, że powstanie przekonanie, iż układ nie zostanie wykonany, sąd może zdecydować się na umorzenie postępowania. Przyjmuje się jednak, że jeżeli niewykonalność układu wynika jedynie z zachowania dłużnika, to w pierwszej kolejności należy odebrać mu zarząd, tak aby zarządca razem z wierzycielami przygotował propozycje układowe i przeprowadził postępowanie.
Majątek dłużnika a masa układowa
Kolejny skutek ogłoszenia postępowania układowego ma bezpośredni związek z majątkiem posiadanym przez dłużnika. Z chwilą otwarcia postępowania majątek ten staje się masą układową. Od tej pory w praktyce ma on służyć już nie swojemu właścicielowi (dłużnikowi), ale jego wierzycielom. Masa układowa jest bowiem ustanowiona na potrzeby realizacji przyszłego układu. W odróżnieniu od postępowania upadłościowego, gdzie masa upadłości służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego poprzez jej likwidację i podział uzyskanych środków, tak w tym wypadku celem wyodrębnienia masy układowej jest określenie mienia, którego wykorzystywanie ma zapewnić zawarcie i wykonanie układu.
Składniki majątku, które wchodzą w skład masy układowej, korzystają z ustawowej ochrony. Przede wszystkim istnieje zakaz obciążania masy układowej hipoteką, prawem zastawu, zastawu rejestrowego, zastawu skarbowego lub hipoteką morską, po dniu otwarcia postępowania w celu zabezpieczenia wierzytelności powstałej przed tym dniem. Tylko ci wierzyciele, którzy uzyskali zabezpieczenie do dnia otwarcia postępowania układowego, będą mogli z niego skorzystać.
Poza tym ustawa wprowadza nieważność zastrzeżenia wiążącego skutki prawne z otwarciem postępowania układowego. Instytucja ta ma zapewnić gwarancję równego traktowania wierzycieli. Przede wszystkim zapobiega ona zastrzeżeniu sobie przez wierzycieli dłużnika, jeszcze przed otwarciem postępowania, specjalnego traktowania poprzez dopuszczenie modyfikacji łączącej strony umowy na wypadek otwarcia postępowania układowego, np. zabezpieczenie rzeczowe wierzytelności na składnikach majątku dłużnika.
Zakaz wypowiadania umów
Kolejnym bardzo istotnym skutkiem otwarcia postępowania jest zagwarantowanie dłużnikowi możliwości dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa dzięki wprowadzeniu zakazu wypowiadania mu umów. W skład przedsiębiorstwa wchodzą nie tylko składniki będące własnością dłużnika, lecz także te „uzyskane” na podstawie umowy najmu, dzierżawy czy leasingu. Pozbawienie przedsiębiorstwa tych elementów mogłoby w łatwy sposób uniemożliwić dłużnikowi dalsze prowadzenie działalności.
Na podstawie art. 256 Prawa restrukturyzacyjnego od dnia otwarcia postępowania układowego do dnia jego zakończenia albo uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu, wypowiedzenie umowy związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, bez zezwolenia rady wierzycieli, jest niedopuszczalne. Oznacza to, że zakaz nie ma charakteru bezwzględnego. Wypowiedzenie może bowiem nastąpić za zgodą rady wierzycieli, a w przypadku jej braku – za zgodą sędziego-komisarza.
Wypowiedzenie umowy dokonane przez kontrahenta dłużnika pomimo istniejącego zakazu czyni je bezskutecznym. Powództwo o wydanie przedmiotu dzierżawy czy zapłatę kwoty wynikającej z umowy leasingu zostanie oddalone, gdyż umowa w dalszym ciągu obowiązuje z mocy prawa.
Przepis wspomnianego art. 256 ustanawia otwarty katalog umów, które chroni. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć:
- umowę najmu lub dzierżawy nieruchomości, w której jest prowadzone przedsiębiorstwo dłużnika;
- umowę leasingu operacyjnego w celu sfinansowania środków trwałych w przedsiębiorstwie;
- umowę kredytu w zakresie środków pozostawionych do dyspozycji przedsiębiorcy przed dniem otwarcia postępowania;
- umowę ubezpieczenia majątkowego przedsiębiorstwa;
- umowę rachunku bankowego (firmowego);
- umowę licencyjną udzieloną dłużnikowi niezbędną do funkcjonowania przedsiębiorstwa;
- umowę gwarancji lub akredytyw wystawione przed dniem otwarcia postępowania układowego.
Skutki postępowania układowego – podsumowanie
Postępowanie układowe jest specyficzne. Jako jedyne zostało przeznaczone dla dłużników, których wierzytelności w dużej części są sporne. Wymogiem otwarcia procedury jest bowiem to, aby suma wierzytelności spornych przekraczała 15% sumy wszystkich wierzytelności. Postępowanie to ma zatem zapewnić ochronę dłużnikowi przed wszczęciem przez wierzycieli postępowań egzekucyjnych, jak również rozstrzygnąć w jego trakcie spory pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem co do istnienia i wysokości wierzytelności.
Skutki otwarcia postępowania nie są nazbyt rygorystyczne w odniesieniu do dłużnika. Jego obowiązkiem jest w zasadzie udzielanie sędziemu-komisarzowi i nadzorcy sądowemu wszelkich niezbędnych wyjaśnień dotyczących swojego majątku oraz umożliwienie nadzorcy sądowemu zapoznanie się z przedsiębiorstwem dłużnika, w szczególności z dokumentacją księgową. Dodatkowo dłużnikowi nie wolno obciążać majątku przedsiębiorstwa oraz dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu. Do ich dokonywania niezbędna jest zgoda wyrażona przez nadzorcę. Jeżeli dłużnik wykona powyższe obowiązki, może liczyć na wstrzymanie egzekucji prowadzonej przeciwko jego majątkowi, a także na zawarcie układu z wierzycielami, dzięki któremu terminy spłaty mogą zostać wydłużone, wierzytelności rozłożone na raty, a nawet część jego zadłużenia może podlegać umorzeniu.
