Aby dana czynność wywoływała odpowiednie skutki prawne, oświadczenie woli osoby jej dokonującej musi być ważne. Wada rzeczonego oświadczenia może doprowadzić do sytuacji, w której dokonana czynność stanie się nieważna lub będzie wymagała konwalidacji (podjęcia odpowiednich działań, wskutek których dana czynność prawna zostanie uznana za ważną). Wady oświadczenia woli stanowią nieprawidłowości związane z podejmowaniem lub wyrażaniem oświadczenia woli. Mimo iż ich przesłanki są ściśle sprecyzowane w przepisach, ustalenie i udowodnienie wad oświadczenia nie jest wcale proste. Ma na nie wpływ cały szereg okoliczność faktycznych i prawnych. Ostatecznie jednak to do sądu należy decyzja, czy dana czynność zostanie unieważniona z powodu wady oświadczenia woli.
W największym uproszczeniu wady oświadczenia woli to szczególne stany psychiki lub wiedzy człowieka oraz okoliczności, które skutkują pozbawieniem oświadczenia woli skuteczności. Z kolei oświadczenie woli to zachowanie człowieka polegające na ujawnieniu jego woli poprzez wyraźne i dostateczne wyrażenie zamiaru skutku prawnego. Aby jednak dane działanie mogło zostać uznane za oświadczenie woli, musi być złożone w sposób swobodny, zrozumiały i na poważnie.
Kto jest uprawniony do składania oświadczeń woli?
Z pojęciem „oświadczenia woli” ściśle związane jest pojęcie „zdolności do czynności prawnych”, gdyż jedynie w sytuacji, gdy dany podmiot posiada taką zdolność, jego oświadczenie woli będzie ważne. Zdolność do czynności prawnych to nic innego jak prawo do osobistego dokonywania czynności prawnych, tj. nabywania praw i zaciągania zobowiązań.
Omawianą zdolność mogą posiadać zarówno osoby fizyczne – od ukończenia 18. roku życia, jak i osoby prawne – od chwili powstania. Pełna zdolność osób fizycznych jest im zatem przypisywana od ukończenia pełnoletności. Istnieje przy tym jeden wyjątek od tej zasady: jeżeli kobieta, która ukończyła 16. rok życia, wejdzie w związek małżeński, w tym momencie nabywa pełną zdolność do czynności prawnej. Ograniczoną zdolność do czynności posiadają osoby które ukończyły 13. rok życia lub osoby pełnoletnie, które zostały ubezwłasnowolnione częściowo. W przypadku natomiast małoletnich przed 13. rokiem życia oraz osób ubezwłasnowolnionych całkowicie zdolność taka nie istnieje. Oznacza to, że każda czynność prawna wykonana przez nich osobiście jest bezwzględnie nieważna. Nieważność ta nie dotyczy umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życia codziennego, jeżeli nie są one rażąco krzywdzące dla małoletniego czy ubezwłasnowolnionego (np. zakup gum do żucia czy jednorazowego biletu na komunikację miejską).
Wady oświadczenia woli a nieważność czynności prawnej
Jak stwierdza art. 58 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (dalej jako kc), czynności prawne sprzeczne z ustawą, zasadami współżycia społecznego lub mające na celu obejście ustawy są nieważne. O nieważności czynności prawnej przesądza niekiedy nie sam brak zdolności do czynności prawnych, a brak zachowania szczególnej formy oświadczenia woli – np. niezachowanie formy notarialnej przy umowie sprzedaży nieruchomości przesądza o nieważności całej umowy. Uznanie nieważności czynności prawnej może być również związane właśnie z wadami oświadczenia woli.
Czym jest wada oświadczenia woli i jakie rodzaje wad możemy wyróżnić?
Wadą oświadczenia woli nazwiemy rozbieżność, jaka zaistniała pomiędzy treścią oświadczenia a rzeczywistym zamiarem składającego oświadczenie. Wada oświadczenia sprawia, iż dokonana czynność prawna staje się nieważna.
Rodzaje wad oświadczenia woli regulują przepisy art. 82–87 kc. Wśród okoliczności, jakie wpływają na wady oświadczeń, kc wyróżnia brak świadomości i swobody w powzięciu decyzji, pozorność, błąd, podstęp oraz groźbę.
Brak świadomości i swobody
Stan braku świadomości i swobody charakteryzuje się brakiem faktycznej możliwości powzięcia decyzji o dokonaniu czynności prawnej lub brakiem rozeznania co do następstw jej dokonania.
Brak świadomości to stan braku rozeznania, niemożność zrozumienia zachowań własnych i cudzych czy niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania. Kc wśród przyczyn braku świadomości wyróżnia chorobę psychiczną lub niedorozwój umysłowy. Trzeba jednak uznać, że są to jedynie najczęstsze przykłady. W orzecznictwie przeważa stanowisko, iż przyczyną stanu braku świadomości może być każdy czynnik i to nie tylko taki o trwałym charakterze, jak np. choroba psychiczna. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 sierpnia 1970 roku, III CZP 49/70, wymienia jako przykłady: „pourazowe zaburzenia psychiczne, psychozy, stany depresyjne lub maniakalne, uwiąd starczy, demencję, alkoholizm, narkomanię, długotrwałą obłożną chorobę czy zmiany o charakterze miażdżycowym”.
Brak swobody natomiast to stan, w którym osoba dokonująca czynności prawnej ma świadomość skutków prawnych podejmowanego przez siebie działania, lecz z uwagi na wpływ pewnych czynników psychicznych na jej proces decyzyjny dokonuje czynności prawnej wbrew swojemu rzeczywistemu zamiarowi. Osoba ta, mimo iż wie, że dana czynność jest sprzeczna z jej interesem, kierując się wewnętrznym przymusem (psychicznym lub fizjologicznym), dokonuje danej czynności. Za przykład może posłużyć stan umysłowy podczas głodu alkoholowego czy narkotykowego.
Pozorność
Za czynność pozorną uznaje się oświadczenie woli złożone wskutek porozumienia uczestników czynności prawnej, dążące do niewywołania skutków lub wywołania skutków, ale innych niż wynikające z charakteru czynności. Celem oświadczenia pozornego jest stworzenie okoliczności skutkujących zmyleniem osób trzecich. Za przykład może służyć np. darowizna dokonana na rzecz osoby bliskiej, mająca na celu „prawne” wyzbycie się majątku w czasie trwającego postępowania egzekucyjnego.
Skutkiem pozorności zawsze będzie bezwzględna nieważność czynności prawnej – co oznacza, że czynność jest nieważna ex tunc, tj. od momentu dokonania czynności.
Błąd
Z błędem będziemy mieli do czynienia w sytuacji, gdy składający oświadczenie woli podejmuje decyzję w oparciu o mylne wyobrażenie dotyczące treści dokonywanej czynności. Wyrażenie oświadczenia woli pod wpływem błędu wywołuje nieważność względną czynności prawnej. Oznacza to, że do chwili złożenia przez osobę działającą pod wpływem błędu oświadczenia o uchyleniu się od skutków czynności prawnej jest ona ważna i skuteczna. Uprawnienie do uchylenia się od oświadczenia złożonego pod wpływem błędu wygasa z upływem roku od jego wykrycia. Należy pamiętać, że na błąd powołać się może jedynie składający oświadczenie lub jego następcy prawni. Adresat takiego oświadczenia jest pozbawiony takiej możliwości.
Podkreślenia wymaga jednak fakt, że tylko błąd istotny może doprowadzić do unieważnienia oświadczenia woli. Istotność oznacza, że błąd musi być tego rodzaju, że rozsądnie działający człowiek, znający prawdziwy stan rzeczy, nie złożyłby oświadczenia woli takiej treści. Na błąd nie może zatem powołać się osoba, której mylne wyobrażenie o treści czynności prawnej spowodowane zostało brakiem należytej staranności – np. podpisanie dokumentu bez zapoznania się z jego treścią nie może zostać uznane za błąd.
Podstęp
Podstęp wyróżniany jest jako kwalifikowana postać błędu. Podstęp należy zatem uznać za błąd, który został wywołany umyślnym i zamierzonym działaniem (lub zaniechaniem) osoby trzeciej, w celu wywołania u składającego oświadczenie woli fałszywego przeświadczenia.
Ten rodzaj wady oświadczenia woli od błędu różni to, że jeżeli błąd wywołany został podstępnie przez drugą stronę czynności prawnej, składający oświadczenie woli może uchylić się od skutków swego oświadczenia nawet wówczas, gdy błąd nie był istotny.
Z kolei skutki prawne podstępu są analogiczne do błędu. Do chwili złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków czynności prawnej czynność ta jest ważna i skuteczna. Osoba działająca pod wpływem podstępu ma rok na uchylenie się od skutków prawnych złożonego oświadczenia, licząc od dnia wykrycia podstępu.
Groźba
Wada oświadczenia w przypadku groźby polega na podjęciu działania wskutek zastraszenia wywołaniem negatywnych konsekwencji dla składającego oświadczenie woli lub osoby trzeciej, jeżeli ta nie złoży danego oświadczenia. Groźba stanowi wadę oświadczania woli, o ile jest poważna (istnieje uzasadniona obawa spełnienia groźby) i bezprawna. Wspomniane przesłanki muszą wystąpić kumulatywnie. Wada takiego oświadczenia woli skutkuje nieważnością względną.
W sytuacji złożenia oświadczenia woli pod wpływem groźby osoba składająca oświadczenie może uchylić się od skutków prawnych takiej czynności w ciągu roku, od chwili ustania obawy jej spełnienia.
Wady oświadczenia woli a nieważność względną a bezwzględna
Powyżej opisane wady oświadczenia woli mogą prowadzić do:
-
nieważności względnej – charakteryzuje się wzruszalnością czynności prawnej, tj. czynność dotknięta wadą oświadczenia woli jest ważna i wywołuje skutki, może jednak zostać uchylona przez osobę do tego upoważnioną z mocy ustawy w określonym czasie. Jeżeli czynność taka nie zostanie uchylona w odpowiednim terminie, staje się ważna w sposób niewzruszalny.
-
nieważności bezwzględnej – czynność prawna dotknięta wadliwym oświadczeniem woli już od momentu jej dokonania nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Nie ma możliwości przywrócenia jej ważności. Kc przypisuje nieważność bezwzględną oświadczeniom woli złożonym w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji lub wyrażenie woli oraz oświadczeniom złożonym za zgodą drugiej strony dla pozoru.
Wady oświadczenia woli – podsumowanie
Złożone oświadczenie woli wywołuje przewidziane dla niego skutki prawne, jeżeli zostało złożone na poważnie, w sposób swobodny i zrozumiały. Nawet jeżeli wszystkie te przesłanki zostaną spełnione, czynność prawna zostanie jednak uznana za nieważną, w przypadku gdy dane oświadczenie będzie zawierało wadę.
Wady oświadczeń woli mogą wywoływać skutki w postaci nieważności względnej lub bezwzględnej czynności prawnych. Przy czym nieważność bezwzględna dotyczy braku świadomości i swobody oraz pozoru, z kolei nieważność względna obejmuje błąd, podstęp i groźbę.
