Przedsiębiorca zawierający umowę, obarczoną wadami oświadczenia woli, może się uchylić od jej skutków lub umowa może zostać uznana za nieważną od chwili jej podpisania. Jakie wady oświadczenia woli muszą wystąpić i jakie skutki będą z tego wynikać?
Oświadczenie woli
Oświadczenie woli jest każdym przejawem woli człowieka, które ma na celu wywołać skutek prawny w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Zgodnie z art. 60 kodeksu cywilnego (Dz.U. 2017 poz. 459), wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej.
Wady oświadczenia woli
Wady oświadczenia woli to stany faktyczne, określone w kodeksie cywilnym, które skutkują tym, że złożone oświadczenie woli jest pozbawione skuteczności prawnej. Wady oświadczenia woli mogą być związane ze stanem psychiki lub wiedzy osób składających oświadczenie, a także z ich dobrą wiarą lub interesami.
Rodzaje wad oświadczeń woli
Wadami oświadczeń woli na gruncie prawa polskiego są:
- brak świadomości lub swobody w podjęciu decyzji i wyrażeniu woli,
- pozorność,
- błąd (w tym podstęp),
- groźba.
Brak świadomości lub swobody
Art. 82. Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. |
Z brakiem świadomości lub swobody podejmowanej decyzji i wyrażeniu woli mamy do czynienia, kiedy osoba składająca oświadczenie woli znajduje się w nienaturalnym stanie psychofizycznym. Przyczyną takiego stanu może być choroba umysłowa, niedorozwój umysłowy, znajdowanie się pod wpływem alkoholu, narkotyków czy innych substancji odurzających, hipnoza, narkoza, bycie pod wpływem gorączki, czy też uwiąd starczy. Stanem wyłączającym swobodę powzięcia decyzji jest też np. przymus fizyczny czy psychiczny.
Nie jest wymagane, aby stan wyłączający świadomość lub swobodę był permanentny - wystarczy, że osoba składająca oświadczenie woli doznała nawet przemijających zaburzeń pod warunkiem, że w chwili dokonywania czynności prawnej wyłączone zostało świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Zgodnie z wyrokiem SA w Łodzi z dnia 12 listopada 2013 r., “stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie może być rozumiany dosłownie, wobec czego nie musi oznaczać całkowitego zniesienia świadomości i ustania czynności mózgu. Wystarczy istnienie takiego stanu, który oznacza brak rozeznania, niemożność rozumienia posunięć własnych i posunięć innych osób oraz niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania. Decydujące znaczenie ma zatem określenie stopnia zmniejszenia udziału świadomości w postępowaniu człowieka, stopnia zaburzenia czynności psychicznych w momencie składania oświadczenia woli”.
Pozorność
Art. 83. § 1. Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. § 2. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze. |
Z pozornością mamy do czynienia, kiedy strony umawiają się, że złożone oświadczenie w ogóle nie wywoła skutków prawnych albo wywoła skutek inny niż wynikający z treści czynności prawnej. Muszą więc wystąpić dwa elementy równocześnie: czynność musi być pozorna (czyli u osób trzecich zostaje wywołane przeświadczenie, że zamiarem stron jest wywołanie określonych skutków prawnych) oraz musi się ona odbywać w tajnym porozumieniu osób w niej uczestniczących.
Należy jednak pamiętać, że w przypadku czynności odpłatnej, wskutek której osoba trzecia, nie zdając sobie sprawy z pozorności czynności, nabywa prawo lub zostaje zwolniona z obowiązku, nie będziemy mieli do czynienia z pozornością, bowiem czynność ta pozostanie skuteczna wobec osoby trzeciej. Tak więc osoba, która dążyłaby do uznania danej czynności prawnej za pozorną, musiałaby w tej sytuacji obalić istnienie domniemania dobrej wiary osoby trzeciej - czyli wykazać, że osoba trzecia nie działała w dobrej wierze.
Błąd
Art. 84. § 1. W razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć; ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej. § 2. Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny). |
Oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu ma miejsce wtedy, kiedy osoba je składająca miała niezgodne z prawdziwym stanem wyobrażenie o rzeczywistości. Na błąd można powołać się, jeśli jest on istotny i dotyczy treści czynności prawnej. Ponadto musi istnieć uzasadnione przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, to nie złożyłby oświadczenia o tej treści.
Błąd będzie dotyczył treści czynności prawnej, jeśli będzie z nią ściśle powiązany. Przykładowo błędem co do treści czynności prawnej jest przeświadczenie kupującego obraz, że nabywa oryginał, kiedy w rzeczywistości jest to kopia. Błąd będzie istotny, jeśli obiektywnie będzie można przypuszczać, że każdy człowiek, oceniając sprawę rozsądnie, nie dokonałby czynności prawnej, gdyby nie działał pod wpływem błędu. Ponadto jeśli oświadczenie woli zostało złożone innej osobie (i dotyczy czynności odpłatnej), uchylenie się od skutków prawnych będzie możliwe, jeśli osoba ta wywołała ten błąd lub wiedziała o błędzie albo mogła go łatwo zauważyć.
Kwestię podstępu reguluje art. 86 k.c.:
Art. 86. § 1. Jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej. § 2. Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna. |
Podstęp jest kwalifikowaną postacią błędu i polega na świadomym, celowym działaniu osoby, która wywołuje błąd. Jeśli więc druga strona podstępnie zataiła istotne informacje, które miałyby wpływ na podjęcie decyzji przez składającego oświadczenie woli, będzie on mógł uchylić się od skutków prawnych nawet wtedy, kiedy błąd nie był istotny oraz kiedy czynność była nieodpłatna.
Groźba
Art. 87. Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. |
Jeśli jedna osoba zmusza drugą do złożenia określonego oświadczenia woli, mamy do czynienia z groźbą. Groźba musi być bezprawna (nie będzie bowiem groźbą np. straszenie strony o negatywnych skutkach jej działania, które wynikają z przepisów prawa). Osoba składająca oświadczenie woli pod wpływem groźby będzie mogła uchylić się od skutków swojego oświadczenia, jeżeli mogła się obawiać, że jej samej lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe. W przypadku groźby muszą więc jednocześnie wystąpić dwa elementy: element zewnętrzny, czyli określone zachowanie osoby grożącej, które stwarza poczucie zagrożenia u osoby, której się grozi; oraz element wewnętrzny, czyli powstała w wyniku elementu zewnętrznego obawa lub strach.
Skutki wadliwych oświadczeń woli
Wady oświadczenia woli mogą skutkować (w zależności od rodzaju wady) następującymi sytuacjami:
-
bezwzględna nieważność - czynność prawna zawierająca wadliwe oświadczenie woli nie wywołuje żadnych skutków prawnych od momentu jej powstania (np. od chwili podpisania umowy) oraz nie można przywrócić jej ważności. Bezwzględną nieważność czynności prawnej wywołują: oświadczenia woli złożone dla pozoru oraz oświadczenia woli cechujące się brakiem świadomości lub swobody w podjęciu decyzji.
-
względna nieważność (wzruszalność czynności prawnej) - czynność prawna jest ważna i wywołuje skutki, ale może być wzruszona (unieważniona) przez osobę przewidzianą w przepisach i w określonym czasie:
Art. 88. § 1. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie. § 2. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby - z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. |