Umowa ustna to nic innego jak ustalenie w rozmowie postanowień i zobowiązanie się do ich wypełnienia. Zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron powoduje zawarcie umowy, której celem jest powstanie, zmiana lub ustanie jakiegoś stosunku prawnego. Kwestie dotyczące umów uregulowano w Kodeksie cywilnym. Najbardziej trywialnym przykładem umowy ustnej jest dokonywanie zakupów na targu. Uzgodnienie ceny i zapłata określają, że została zawarta umowa, a niepotrzebna była do tego żadna pisemna treść. Takie nieskomplikowane umowy życia codziennego mogą zawierać nawet osoby niemające zdolności do czynności prawnych, np. osoby ubezwłasnowolnione częściowo czy dzieci.
Sposób zawierania umów jest również określony w kodeksie. Należy do nich oferta i jej przyjęcie, aukcja i przetarg oraz negocjacje. Czy umowa w formie ustnej jest do przyjęcia w sprawach związanych z prawem gospodarczym? Sprawdź, kiedy umowa ustna jest ważna.
Swoboda wyboru formy zawarcia umowy
Oświadczenie woli stron o zawarciu umowy może być złożone w dowolny sposób. Ważne jest jednak to, aby treść tego oświadczenia była zrozumiała, nie budziła wątpliwości i nie występowały żadne przeszkody do czynności prawnej w wybranej formie. Kodeks cywilny bowiem wymienia czynności prawne, które muszą być dokonane w określonej formie, aby przyniosły postulowany skutek prawny. Forma ustna, forma pisemna i forma aktu notarialnego to najpopularniejsze sposoby złożenia oświadczenia woli - zawarcia umowy.
Kodeks cywilny ponadto wskazuje, że dopuszczalne jest również złożenie oświadczenia woli przez przejaw zachowania, które ujawniłoby tę wolę. Np. gest uścisku dłoni można uznać za potwierdzenie przyjęcia oferty i związanie umową obu stron. Jest to forma per facta concludentia. Normy prawa zastrzegają jednak pewne rygory co do formy czynności prawnych, o czym w dalszej części artykułu.
Przykład 1.
Ewa mówiąc: “poczęstuj się ciastem”, złożyła oświadczenie woli Magdzie w przedmiocie zawarcia umowy darowizny. Choć brzmi to bardzo patetycznie, właśnie taką czynność wykonała. Magda wzięła kawałek ciasta, dziękując. Wola obu stron o zaproponowaniu darowizny i jej przyjęciu nie budziła wątpliwości i niepotrzebna była bardziej sformalizowana forma, np. pisemna.
Moment zawarcia umowy ustnej
Moment zawarcia umowy ustnej, jak i umowy w każdej innej formie, jest kluczowy dla określenia skuteczności złożonego oświadczenia woli. Jeżeli osoba dokonująca takiej czynności nie miała jeszcze zdolności do czynności prawnej, bo np. jest niepełnoletnia, to umowa przez nią zawarta, co do zasady, będzie nieważna. Oznacza to, że uważa się ją za taką, która by nigdy nie została zawarta. Natomiast od momentu złożenia oświadczenia woli przez osobę, która posiada zdolność do czynności prawnych, składający jest związany tym oświadczeniem. Tzn. ponosi za nie odpowiedzialność - musi wywiązać się ze zobowiązania lub czekają go określone konsekwencje prawne. Co do zasady, nie można odwołać takiego oświadczenia.
Przykład 2.
Rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem w formie ustnej, choć wadliwe, to według Kodeksu pracy jest skuteczne. Wymaga jednak potwierdzenia na piśmie.
Tzw. teoria doręczenia to moment określający chwilę dojścia oświadczenia do drugiej strony. Jeśli oświadczenie dojdzie do strony w taki sposób, że może ona zapoznać się z treścią oświadczenia, jest złożone właśnie z tą chwilą.
Cofnięcie złożonego oświadczenie woli innej osobie, np. o przyjęciu oferty, nie będzie możliwe, jeśli doszło do adresata później niż oświadczenie o przyjęciu oferty. Chyba że adresat oświadczenia wyrazi na to zgodę. Związane jest to właśnie z powyższym pojęciem momentu zawarcia umowy. Oznacza to, że gdy oświadczenie woli dotrze do adresata, wywołuje już skutki prawne. Kolokwialnie mówiąc, “słowo się rzekło…”.
Przykład 3.
Ewa, będąca najemcą, złożyła pisemne oświadczenie woli o wypowiedzeniu najmu listem poleconym. Okazało się jednak, że chce nadal wynajmować lokal, gdyż legły w gruzach jej plany wyjazdowe. Wysłała pocztą elektroniczną odwołanie oświadczenia o wypowiedzeniu. Doszło ono to wynajmującego wcześniej niż to za pośrednictwem tradycyjnej poczty, więc udało się skutecznie odwołać to pierwsze. W sytuacji, gdyby pierwsze dotarło oświadczenie o wypowiedzeniu, można byłoby je cofnąć wyłącznie za zgodą drugiej strony.
Szczególne formy czynności prawnych
Niektóre czynności w prawie wymagają szczególnych form. Niemożliwa jest zatem w niektórych przypadkach zawarta umowa ustna. Powaga sprawy, zabezpieczenie obrotu prawnego lub potrzeba pozyskania dowodów do ewentualnego sporu przed sądem zobowiązuje do zachowania szczególnej formy czynności prawnej.
Poniżej przedstawiamy wskazane przez Dział III Kodeksu cywilnego dopuszczalne formy czynności prawnej wpływające na ważność zawartej umowy:
Zwykła forma pisemna. Jest to złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie, z treścią oświadczenia woli. Umowa w tym przypadku powstała na skutek złożenia podpisu obu stron jako ich zgodnych oświadczeń woli zawartych na piśmie. Wystarczy jednak wymiana dokumentów zawierająca podpis drugiej strony. Możliwe jest też złożenie takiego oświadczenia w formie elektronicznej przy użyciu bezpiecznego podpisu elektronicznego. W przypadku osób, które nie mogą pisać, ale mogą czytać, podpis zastępuje ich odcisk palca złożony przy oświadczeniu woli, a obok niego wpisuje się imię i nazwisko tej osoby oraz podpis osoby pomagającej dokonywać tej czynności. Również notariusz lub organy administracyjne mogą poświadczyć podpis osoby, która podpisze się za osobę niemogącą pisać.
Forma pisemna z poświadczeniem daty. Jest to urzędowe poświadczenie daty, z którą związane są określone skutki czynności prawnej.
Forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym. Dokument będzie obejmował treść oświadczenia woli wraz z podpisami, a notariusz uwierzytelni taki podpis.
Akt notarialny. Ta forma ma najwyższy stopień sformalizowania. Ma zapewnić bezpieczeństwo obrotu prawnego. Umowa jest ważna wyłącznie wtedy, kiedy jest sporządzona w formie aktu notarialnego przez notariusza.
Forma elektroniczna - wysłanie SMS-a, e-maila lub z użyciem bezpiecznego podpisu elektronicznego. Wydrukowana treść takiej wiadomości z podaniem jej nadawcy może mieć charakter dowodowy.
Przykład 4.
W zwykłej formie pisemnej można sporządzić testament. Jeśli jednak chcemy, żeby miał on najwyższy stopień sformalizowania, można to zrobić w formie aktu notarialnego. Istnieją również sytuacje, kiedy forma ustna testamentu będzie dopuszczalna. Jest to co prawda szczególna forma przewidziana dla takiej czynności, ale możliwa jest przy odpowiedniej liczbie świadków złożenia takiego oświadczenia.
Skutki niezachowania określonej formy
Typy formy szczególnej ze względu na skutki jej niezachowania to:
Pod rygorem nieważności. Niezachowanie wymaganej, szczególnej formy, jeśli jest to zastrzeżone, powoduje nieważność całej czynności prawnej i nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Jeśli ustawa wymaga zwykłej formy pisemnej dla danej czynności, to zawarcie umowy w formie ustnej w takim przypadku spowoduje, że zawarta umowa będzie nieważna - tak jakby nigdy jej nie było.
Dla celów dowodowych. Jeżeli określona została konkretna forma, np. pisemna, to niezachowanie jej przez zawarcie umowy bez podpisania stosownych dokumentów nie będzie mogło być dowodem przed sądem w razie sporu. Nikt wówczas nikomu nic nie udowodni. Nie będzie można powoływać się na taką umowę. Jednak gdy druga strona wyrazi zgodę na podniesienie umowy ustnej jako dowodu, wtedy stanie się dowodem. Jednak jak wiadomo, w sądzie toczy się spór i trudno byłoby o zaakceptowanie dowodu na swoją niekorzyść. Możliwe jest natomiast przesłuchanie świadków lub odsłuch nagrań, na co strony też muszą wyrazić zgodę. Jest jeden wyjątek, kiedy to w sporze z przedsiębiorcą konsument ma prawo powoływać się na zawarcie umowy w formie ustnej.
Dla wywołania szczególnych skutków prawnych. Umowa, która nie będzie zawierała konkretnej formy, nie wywoła jedynie niektórych skutków prawnych, ale sama w sobie będzie ważna.
Elementy skutecznej czynności prawnej a umowa ustna
Umowa powinna zawierać pewne sztandarowe elementy, czyli minimalną treść, by można było ją uznać za ważną. Można wyróżnić elementy:
Przedmiotowo istotne. Elementy konieczne, np. wskazanie przedmiotu umowy,
Ewentualne. Neutralne, są dopuszczalne, ale niekonieczne, np. miejsce zawarcia umowy,
Podmiotowo istotne. Zastrzeżenie co do skutków prawnych zawarcia umowy dla danej osoby.
Należy zatem zadbać, aby zawierana umowa ustna określała przynajmniej podstawowe kwestie. W przypadku np. umowy zlecenia wskazywała, czym będzie przedmiot umowy - jakie zlecenie przyjmuje osoba od zlecającego i z jakim wynagrodzeniem będzie się wiązać. Warto podać również termin. Umowy nazwane w Kodeksie cywilnym wskazują konkretne wytyczne do tego, by związanie umową przez obie strony było skuteczne.
Skutki niezachowania formy szczególnej - umowa ustna, gdy powinna być zawarta w innej formie
W pewnym przypadkach niezachowanie formy przewidzianej przez przepisy Kodeksu cywilnego może powodować 3 sankcje:
nieważność umowy (np. umowa sprzedaży nieruchomości sporządzona na piśmie zamiast w formie aktu notarialnego jest nieważna),
brak możliwości powoływania jako dowodu (np. umowa ustna sprzedaży samochodu w przypadku sporu przed sądem nie będzie mogła być materiałem dowodowym),
brak wywołania skutków prawnych (np. rozwiązanie umowy zlecenia przez telefon w przypadku zapisu w umowie zlecenia, że rozwiązanie odbędzie się wyłącznie w formie pisemnej).
Tryby zawierania umów
Mimo swobody, jaką daje ustawodawca, wskazuje on też na możliwe sposoby zawarcia umowy. Wymienia:
tryb ofertowy (propozycja zawarcia umowy i jej przyjęcie przez drugą stronę, np. cena na metce w sklepie jest wiążącą sprzedawcę i konsumenta jako propozycja i przyjęcie oferty wraz z udaniem się do kasy),
negocjacje (wszystkie postanowienia, co do których toczą się negocjacje i rozmowy w kwestiach treści umowy - wszystkie jej postanowienia muszą być zaakceptowane przez obie strony),
przetarg i aukcja.
Podsumowując, ustawodawca daje dużą swobodę w formie kształtowania stosunków prawnych między podmiotami. Dla ochrony obrotu prawnego wprowadza jednak pewne ograniczenia i prezentuje katalog form. Poważniejsze w skutkach prawnych umowy zawsze będą wymagały formy pisemnej, choćby dla celów dowodowych albo formy aktu notarialnego, jeśli będą dotyczyć nieruchomości.
