Artykuł wskaże, czy sędzia może prowadzić każdą sprawę w postępowaniu cywilnym. Na podstawie wielu przykładów będzie można zorientować się, kiedy sędzia nie będzie mógł, obligatoryjnie, sądzić danej sprawy, a także czy jeśli nie ma podstaw do jego wyłączenia z mocy prawa, można próbować składać taki wniosek i jakie są przesłanki, by został rozpoznany pozytywnie. Sprawdźmy zatem kiedy możliwe jest wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym.
Podstawa prawna wyłączenia sędziego
Informacje o instytucji wyłączenia sędziego znajdują się w I części III działu Kodeksu postępowania cywilnego. Zawarto tam przepisy dotyczące obligatoryjnego wyłączenia sędziego (z mocy ustawy), a także wyłączenia na wniosek samego sędziego lub strony procesu oraz informacje o osobie orzekającej.
Wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym z mocy ustawy wraz z przykładami
Kodeks postępowania cywilnego w art. 48 wskazuje obligatoryjne przesłanki, które sprawiają, że sędzia jest wyłączony, z mocy ustawy, od udziału w sprawie. Jako że aktualnie w sądach sędziowie są automatycznie losowani do spraw, może się zdarzyć, że sędzia, który powinien być obligatoryjnie wyłączony, zostaje sędzią prowadzącym w sprawie. W takiej sytuacji zostaje jednak od niej niezwłocznie odsunięty.
Sędzia jest wyłączony, jeśli:
- Jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziałuje na jego prawa lub obowiązki.
Przykład 1.
Jan Nowak pożyczył sąsiadowi 5000 zł, jednak ten, po umówionym terminie zwrotu, nie oddał mu pieniędzy. Jan Nowak złożył zatem do sądu pozew, równocześnie jest to sąd, w którym jest sędzią. Po losowaniu, które wykonuje system, okazało się, że sędzią rozpoznającym ma być Jan Nowak. W tej sprawie będzie on wyłączony z mocy prawa.
- Sprawa dotyczy jego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia.
Przykład 2.
Sędzia Jan Nowak nie może prowadzić sprawy, w której powodem, pozwanym, wnioskodawcą lub uczestnikiem jest jego żona, brat, rodzice, bratowa, wujek, siostrzeniec i inni krewni i powinowaci, do wskazanego w ustawie stopnia. Jan Nowak będzie wyłączony także wtedy, gdy sprawa dotyczy jego byłego małżonka.
- Sprawa dotyczy osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli.
Przykład 3.
Sędzia Jan Nowak nie może prowadzić sprawy swoich adopcyjnych rodziców, jak też adopcyjnych dzieci czy, na przykład, swojej ubezwłasnowolnionej całkowicie siostry, której jest opiekunem. Będzie on wyłączony także wtedy, gdy stosunek przysposobienia, opieki czy kurateli ustał.
- Był lub jeszcze jest pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron.
Przykład 4.
Jan Nowak rozpoczął swoją działalność jako radca prawny. Pod koniec wykonywania zawodu radcy prawnego udzielał porad Marii Kowalskiej z zakresu podziału majątku wspólnego; sprawa była zawiła. Po 2 latach zakończył działalność radcy prawnego, został sędzią, a jego pierwszą sprawą była ta, którą otrzymał z uwagi na przejście innego sędziego na emeryturę. Dotyczyła ona podziału majątku wspólnego, w którym wnioskodawcą była Maria Kowalska. W takim przypadku Jan Nowak jest wyłączony od prowadzenia tej sprawy z mocy prawa.
- Brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia w instancji niższej, brał udział w sporządzaniu aktu prawnego, o którego ważność toczy się sprawa, lub przez niego rozpoznanego, oraz w sprawach, w których występował jako prokurator.
Przykład 5.
Sędzia Jan Nowak awansował z Sądu Rejonowego do Sądu Okręgowego. Rozpoznawał sprawę, która następnie została zaskarżona apelacją. Z uwagi na to, że czas rozpoznawania apelacji jest długi – nawet ponad 1 rok, sędzia ten zdążył już uzyskać awans i przenieść się do Sądu Okręgowego, gdzie został wylosowany do prowadzenia sprawy po złożeniu apelacji (tym bardziej, jeżeli był w niej wniosek o zwolnienie od opłaty, którego rozpoznanie również wymaga czasu). Z tego punktu art. 48 kpc sędzia jest wyłączony od jej rozpoznania.
- Brał udział w wydaniu orzeczenia, które jest przedmiotem sprawy o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem.
- Brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą o wznowienie lub skargą nadzwyczajną.
Jest to katalog zamknięty, nie ma żadnych innych przyczyn, które stanowią o wyłączeniu sędziego z mocy ustawy. Sędzia powinien zawiadomić sąd o tym, że zachodzą te przesłanki.
Wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym na wniosek
Prócz wskazanych powyżej przesłanek, sąd wyłącza sędziego:
-
na jego żądanie;
-
na wniosek strony
jeżeli istnieje okoliczność, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.
Podstawą wyłączenia mogą być stosunki o charakterze emocjonalnym (przyjaźń, sympatia, niechęć, nienawiść), lecz także osobiste powiązania gospodarcze, np. powiązania majątkowe, kredytowe. Przykładem może być pozostawanie w przyjaźni sędziego i pozwanego, którzy spotykają się regularnie i często, znają się od dłuższego czasu.
Na tle dotychczasowego stanu prawnego judykatura (orzecznictwo sądów) przyjęła, że stosunki wyłącznie służbowe lub kontakty urzędowe sędziego z innymi osobami nie są stosunkami osobistymi i nie stanowią podstawy do wyłączenia sędziego. Nie można jednak wykluczyć, że kontakty sędziego z pracownikiem lub urzędnikiem spowodują jego wyłączenie, gdy nie mają charakteru tylko służbowego, ale także osobisty – niezależnie od tego, czy to przyjaźń, czy nieskrywana niechęć.
Wniosek składa się na piśmie lub ustnie do protokołu rozprawy. Musi on zawierać uprawdopodobnienie przyczyn wyłączenia sędziego.
Kto rozpoznaje wniosek o wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym?
O wyłączeniu sędziego rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy, a gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów – sąd nad nim przełożony.
Sąd orzeka w składzie trzech sędziów zawodowych. Jeżeli sprawa dotyczy małego pod względem składu osobowego sądu, w którym jest trzech sędziów w wydziale cywilnym, wówczas nie może on wydać przedmiotowego postanowienia. Wniosek rozpoznaje wtedy sąd przełożony – nad sądem rejonowym jest nim sąd okręgowy, nad sądem okręgowym – sąd apelacyjny, nad sądem apelacyjnym zaś – Sąd Najwyższy.
Wydanie postanowienia poprzedza złożenie wyjaśnień przez sędziego, którego ten wniosek dotyczy. Termin na ich złożenie to dwa tygodnie od dnia wpływu wniosku do właściwego sądu (albo tego, w którym orzeka sędzia lub sądu przełożonego). Jeżeli sędzia nie złoży wyjaśnień w tym terminie, wniosek rozpoznaje się bez ich złożenia, chyba że sąd uzna je za konieczne.
Skutki wyłączenia sędziego – jakie czynności może podejmować sędzia do czasu rozpoznania wniosku o jego wyłączenie?
Jeżeli postanowienie sądu uwzględni wniosek o wyłączenie sędziego, postępowanie zostaje zniesione w takim zakresie, w jakim sędzia brał w nim udział po złożeniu wniosku.
Do czasu rozstrzygnięcia wniosku o wyłączenie sędziego:
-
sędzia, którego dotyczy wniosek, może podejmować dalsze czynności, nie może jednak zostać wydane orzeczenie lub zarządzenie kończące postępowanie w sprawie. Sprawa nie może zostać zakończona w okresie rozpoznawania wniosku o wyłączenie sędziego.
Zmiany w zakresie instytucji wyłączenia sędziego dokonane nowelizacją Kodeksu postępowania cywilnego, która weszła w życie 7 listopada 2019 roku
Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego nie przewidziała żadnych nowych przesłanek, które uzasadniałyby wyłączenie sędziego z mocy ustawy. Wskazane w artykule przyczyny nie ulegają zmianie.
Zmiana dotknęła jedynie sytuacji wyłączenia sędziego na wniosek, gdzie doprecyzowano, że za okoliczność, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie, nie uważa się wyrażenia przez sędziego poglądu co do prawa i faktów przy wyjaśnianiu stronom czynności sądu lub nakłanianiu do ugody.
Wskazać należy, że judykatura wykształciła takie stanowisko w toku postępowań o wyłączenie sędziego i jest to pogląd ugruntowany. Ustawodawca postanowił wskazać to jednak wprost, w przepisie, w celu ograniczenia składania wniosków na tej podstawie, aby usprawnić prowadzenie spraw i skrócić czas trwania postępowań.
