Sprawy o podział majątku po rozwodzie uchodzą za skomplikowane szczególnie wtedy, gdy majątek małżonków obciążony jest zobowiązaniami – na przykład hipoteką lub w jego skład wchodzą również nakłady. Nakłady na przedsiębiorstwo przy podziale majątku bywają trudne do rozliczenia, stąd konieczne jest dokładne sprawdzenie, w jaki sposób i z jakich środków powstało i rozwinęło się przedsiębiorstwo.
Majątek wspólny – jak można go podzielić?
Po ustaniu stanu wspólności majątkowej przeprowadzany jest podział majątku. Jeśli między stronami obowiązywał ustrój wspólności majątkowej, wówczas wspólny majątek byłych już małżonków z chwilą uprawomocnienia wyroku rozwodowego zmienia swój charakter i przekształca się ze współwłasności łącznej (w której nie wyróżnia się udziałów) we współwłasność w częściach ułamkowych. Najczęściej jest to ½ do ½, choć każdy z byłych małżonków może żądać określenia tych proporcji w inny sposób (np. ¾ do ¼). W sytuacji, w której małżonkowie nie potrafią osiągnąć porozumienia co do sposobu podziału majątku wspólnego, konieczne jest przeprowadzenie postępowania o podział majątku wspólnego. Postępowanie prowadzi sąd rejonowy miejsca położenia majątku na wniosek jednego z byłych małżonków – w toku sprawy drugi małżonek jest uczestnikiem postępowania.
„§ 1. Każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności.
§ 2. Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny.
§ 3. Przepisy powyższe stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dług jednego z małżonków został zaspokojony z majątku wspólnego”.
Przepis art. 567. § 1 ustawy Kodeks postępowania cywilnego:
„W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi”.
Przykład 1.
Joanna i Adam byli małżeństwem przez 10 lat. Przed ślubem Adam założył warsztat samochodowy. W toku trwania małżeństwa małżonkowie ze wspólnych środków, m.in. z wynagrodzenia za pracę Joanny oraz z czynszu najmu wspólnego mieszkania, inwestowali w warsztat, kupując np. niezbędne do pracy urządzenia. Joanna pomogła również spłacić zaciągnięty przez Adama przed ślubem kredyt na rozwój działalności. W toku sprawy podziałowej konieczne będzie dokonanie rozliczenia poniesionych z majątku wspólnego nakładów oraz dokonanie podziału urządzeń i ruchomości wchodzących w skład majątku wspólnego byłych małżonków.
„(...) przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych, przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej” i w toku postępowania o podział majątku wspólnego sąd będzie ustalał skład i stan przedsiębiorstwa, którego sprawa dotyczy.
Nakłady na przedsiębiorstwo przy podziale majątku – procedur określenia wartości
W toku postępowania o podział majątku wspólnego możliwe jest dokonanie rozliczenia wszystkich nakładów dokonanych z majątku wspólnego na majątek odrębny małżonka-przedsiębiorcy.
Jeśli nakłady na przedsiębiorstwo zostały dokonane zarówno z majątku wspólnego małżonków, jak i z majątku odrębnego drugiego z małżonków, roszczenie o rozliczenie tych nakładów również powinno zostać rozliczone w toku sprawy.
„Nakłady z majątku odrębnego jednego małżonków na majątek odrębny drugiego podlegają rozliczeniu z majątku wspólnego tylko wówczas, gdy na przedmiot majątkowy stanowiący majątek odrębny jednego z małżonków dokonano nakładów zarówno z majątku wspólnego, jak i z majątku odrębnego małżonków”
Co ważne, w toku postępowania podziałowego sąd nie rozstrzyga o nakładach poczynionych z majątku odrębnego jednego z małżonków na majątek odrębny drugiego z małżonków, z wyjątkiem wspomnianym w przywołanym wyżej orzeczeniu. W takim przypadku konieczne jest przeprowadzenie odrębnego procesu cywilnego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 1984 roku, sygn. III CRN 315/83).
Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 2008 roku (sygn. III CZP 148/07):
"(...) w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania (...)."
Oznacza to, iż sąd będzie działał z urzędu i sam podejmie działania zmierzające do ustalenia stanu, składu i wartości majątku wspólnego, w tym również poczynionych w trakcie trwania małżeństwa nakładów. Biorąc jednak pod uwagę istotne ograniczenia, z jakimi boryka się sąd, uczestnik postępowania zainteresowany rozliczeniem nakładów na jego rzecz, powinien zwrócić uwagę sądu na konkretne okoliczności, mające znaczenie w sprawie.
Niezwykle istotne znaczenie ma ustalenie momentu, zgodnie z którym wyceniana jest wartość składników majątkowych, w tym wartość poczynionych nakładów.
„W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartość według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonywania podziału”.
Zgodnie z aktualnym stanowiskiem Sądu Najwyższego kluczowe znaczenie ma moment dokonywania podziału majątku, albowiem według tej daty ustala się wartości składników majątku:
- sąd ustala skład majątku na moment ustania wspólności majątkowej, tj. zazwyczaj na datę uprawomocnienia wyroku rozwodowego (lista składników majątkowych zostanie sporządzona według stanu posiadania na ten dzień);
- sąd ustala wartość tych składników na moment dokonywania podziału.
Te wskazania mają istotne znaczenie dla rzeczywistej wartości spłat i dopłat. Jeśli np. strony zbyt długo zwlekają z dokonaniem podziału, może się okazać, iż poczynione wiele lat wcześniej nakłady są już bezwartościowe i odwrotnie – wartość przedsiębiorstwa może poważnie wzrosnąć, a wówczas skromne nakłady nabiorą zupełnie innej wartości.
W jaki sposób sąd określa poniesione nakłady na przedsiębiorstwo przy podziale majątku?
Prowadząc postępowanie o podział majątku wspólnego, sąd musi rozstrzygnąć wiele problemów dotyczących charakteru nakładów, momentu ich dokonania czy momentu wyceny. Jednocześnie jego zadaniem jest również przeprowadzenie prawidłowej wyceny poniesionych nakładów. W tym celu korzysta on z pomocy biegłych sądowych – czyni to wtedy, kiedy konieczne jest wykorzystanie tzw. wiadomości specjalnych. W przypadku przedsiębiorstw, w zależności od okoliczności sprawy, będą to zazwyczaj biegli rzeczoznawcy majątkowi lub biegli rewidenci.
Biegły działa na zlecenie sądu, na podstawie postanowienia o dopuszczeniu i przeprowadzeniu dowodu z opinii biegłego. Zadaniem biegłego jest przygotowanie pisemnej opinii, która następnie przesyłana jest sądowi i stronom postępowania. Przygotowanie opinii może zająć kilka, a nawet kilkanaście miesięcy, jeśli sprawa jest bardzo skomplikowana.
Wartości określone w opinii mają kluczowe znaczenie dla faktycznego rozstrzygnięcia sprawy, ponieważ sąd – niedysponujący zazwyczaj wiadomościami dotyczącymi wyceny przedsiębiorstw – w postanowieniu oprze się na wskazanych przez biegłych danych. Z tego też względu strona, która nie zgadza się z podanymi danymi, powinna próbować podważyć opinię biegłego za pomocą zgłoszenia zarzutów do opinii.
