System ubezpieczeń społecznych służy finansowaniu świadczeń, które mają zapewnić osobom ubezpieczonym środki utrzymania w okolicznościach, w których z różnych powodów osoby te nie są aktywne zawodowo lub gdy aktywność ta ulega ograniczeniu. Przepisy przyznają Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych prawo odzyskiwania świadczeń z ubezpieczeń, które zostały pobrane nienależnie. Czy żądanie przez ZUS zwrotu nienależnie pobranych świadczeń jest zgodne z prawem? Czy można się od niego odwołać? Sprawdź w artykule!
Nienależnie pobrane świadczenia z ubezpieczenia społecznego
Zgodnie z art. 84 ust. 2 Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych – dalej „ustawa” – za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się:
- świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania;
- świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia;
- świadczenia z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej chorobą z ubezpieczenia chorobowego lub wypadkowego, co do których stwierdzono, że w okresie ich pobierania świadczeniobiorca wykonywał w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia.
Żądanie przez ZUS zwrotu nienależnie pobranych świadczeń
Osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Odsetki są naliczane od dnia następującego po dniu wypłaty świadczenia do dnia spłaty.
Jeśli jednak wypłacenie nienależnych świadczeń zostało spowodowane przekazaniem przez płatnika składek lub inny podmiot nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, obowiązek zwrotu tych świadczeń wraz z odsetkami obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot, za cały okres, za który nienależne świadczenia zostały wypłacone.W razie zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń, w terminie wskazanym w decyzji zobowiązującej do zwrotu tych należności, nie nalicza się odsetek od spłaconych należności za okres od dnia przypadającego po dniu wydania decyzji do dnia spłaty. Jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający te świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, kwoty nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych podlegają zwrotowi bez odsetek (art. 84 ust. 1, 1a, 6 i 11 ustawy).
Zabezpieczenie nienależnie pobranych świadczeń
Nienależnie pobrane świadczenia mogą być zabezpieczane hipoteką przymusową i ustawowym prawem zastawu, z wyjątkiem przypadku, gdy podlegają potrąceniu z bieżąco wypłacanych świadczeń (art. 84 ust. 4a ustawy).
Granice czasowe prawa żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia
Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych za okres dłuższy niż ostatnie 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, a w pozostałych przypadkach – za okres dłuższy niż ostatnie 3 lata.
Należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia uprawomocnienia się decyzji ustalającej te należności, przy czym:
- nie ulegają przedawnieniu należności zabezpieczone hipoteką lub zastawem, jednakże po upływie terminu przedawnienia należności te mogą być egzekwowane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu do wysokości;
- bieg terminu przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu od dnia zawarcia umowy z ZUS-em o odroczeniu terminu płatności należności lub rozłożeniu należności na raty;
- bieg terminu przedawnienia zostaje zawieszony od pierwszego dnia miesiąca, w którym nastąpiło rozpoczęcie potrąceń ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych wypłacanych przez ZUS lub podjęcie pierwszej czynności zmierzającej do wyegzekwowania należności, o której dłużnik został zawiadomiony, do ostatniego dnia miesiąca, w którym zakończono potrącenia, lub do dnia zakończenia postępowania egzekucyjnego;
- bieg terminu przedawnienia przerywa ogłoszenie upadłości – po przerwaniu bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się na nowo od dnia następującego po dniu uprawomocnienia się postanowienia o ukończeniu postępowania upadłościowego lub jego umorzeniu.
W przypadku osoby, która nienależnie pobrała świadczenie, decyzji ustalającej należności z tego tytułu nie wydaje się później niż w terminie 5 lat od ostatniego dnia okresu, za który pobrano nienależne świadczenie (art. 84 ust. 3, 7 i 7a ustawy).
Potrącenie nienależnie pobranych świadczeń
Kwoty nienależnie pobranych świadczeń ustalone prawomocną decyzją oraz kwoty odsetek i kosztów upomnienia, nazwane w ustawie „należnościami z tytułu nienależnie pobranych świadczeń”, podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń, a jeżeli prawo do świadczeń nie istnieje – ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej.
Jeżeli wpłata na poczet należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń nie pokrywa w całości tych należności, dokonaną wpłatę zalicza się w pierwszej kolejności na pokrycie w całości kosztów upomnienia i kosztów egzekucyjnych, a pozostałą część zalicza się proporcjonalnie na poczet kwoty nienależnie pobranych świadczeń oraz kwoty odsetek w stosunku, w jakim w dniu wpłaty pozostaje kwota nienależnie pobranych świadczeń do kwoty odsetek (art. 84 ust. 4 i 8e ustawy).
Odstąpienie od żądania zwrotu świadczenia lub rozłożenie go na raty
ZUS może odstąpić od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin ich płatności albo rozłożyć je na raty, jeżeli:
- zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności, lub
- kwota nienależnie pobranych świadczeń nie przewyższa kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
Od kwot nienależnie pobranych świadczeń, które rozłożono na raty albo których termin płatności odroczono, nie nalicza się odsetek, począwszy od dnia wpływu wniosku o udzielenie tych ulg. Jeżeli dłużnik nie spłaci w terminie ustalonych przez Zakład rat, pozostała kwota staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego.
Rozłożenie na raty kwot należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń albo odroczenie terminu ich płatności następuje w formie umowy.
Należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń, których termin płatności odroczono lub które rozłożono na raty, nie podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń (art. 84 ust. 8-8d ustawy).
Kiedy ZUS ma prawo żądać zwrotu świadczeń nienależnie pobranych?
W postanowieniu Sądu Najwyższego z 17 października 2024 roku (III USK 380/23) wyjaśniono, że ZUS (organ rentowy) może domagać się zwrotu nienależnie pobranego świadczenia tylko wówczas, gdy ubezpieczonemu można przypisać złą wolę. Obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze, wiedząc, że mu się nie należy, co dotyczy zarówno osoby, która została pouczona o okolicznościach, w jakich nie powinna pobierać świadczeń (art. 84 ust. 2 pkt 1 ustawy), jak i osoby, która uzyskała świadczenia na podstawie nieprawdziwych zeznań lub dokumentów, albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd instytucji ubezpieczeniowej (art. 84 ust. 2 pkt 2 ustawy).
W prawie ubezpieczeń społecznych „świadczenie nienależnie pobrane” to nie tylko „świadczenie nienależne” (obiektywnie, np. wypłacane bez podstawy prawnej), ale także „nienależnie pobrane”, a więc pobrane przez osobę, której można przypisać określone cechy dotyczące stanu świadomości (woli) lub określone działania/zaniechania. Świadomość nienależności świadczenia może mieć źródło w pouczeniu udzielonym przez organ rentowy co do okoliczności powodujących konieczność zwrotu świadczenia bądź może wynikać z zawinionego działania osoby, która spowodowała wypłatę świadczeń.
Przyjmuje się, że świadomym wprowadzeniem w błąd jest umyślne działanie świadczeniobiorcy, które ma postać zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego. W rozumieniu art. 84 ust. 2 pkt 2 ustawy błąd stanowi następstwo świadomego działania pobierającego świadczenie, determinowanego wolą wywołania przekonania po stronie organu, że zostały spełnione warunki nabycia prawa do świadczenia lub świadczenia o określonej wysokości. Błąd ten wiąże się zawsze z pierwotną wadliwością rozstrzygnięć organu rentowego lub odwoławczego, z etapem ustalania prawa do świadczeń, a jego istotną cechą konstrukcyjną, odróżniającą od innych uchybień, jest istnienie fałszywego wyobrażenia organu o stanie uprawnień ubezpieczonego, wywołanego na skutek świadomego zachowania osoby pobierającej świadczenie.
Przykład 1.
W decyzji o przyznaniu emerytury ZUS poinformował (pouczył) ubezpieczonego o okolicznościach, w których prawo do emerytury ulega zawieszeniu, w szczególności, że prawo to ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu w kwocie wyższej niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego (art. 104 ust. 7 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych). Jednak mimo to po przekroczeniu tego limitu kwoty przychodu ZUS nadal wypłacał wspomnianej osobie emeryturę (choć prawo do niej uległo zawieszeniu). W tych okolicznościach osoba pobierająca omawiane świadczenie, pomimo że została pouczona o przesłankach jego zawieszenia, działała w złej wierze, co uprawniało ZUS do żądania zwrotu wypłaconego świadczenia za okres, w którym prawo do niego było zawieszone.
Przykład 2.
ZUS wypłacał ubezpieczonemu zasiłek chorobowy na podstawie zaświadczenia lekarskiego, które – jak się później okazało – zostało przez ubezpieczonego sfałszowane. Takie działanie ubezpieczonego cechowała zła wiara, a w konsekwencji ZUS mógł skutecznie domagać się zwrotu wypłaconego zasiłku chorobowego. Dodatkowo wystąpiły okoliczności, o których mówi wprost art. 17 ust. 2 Ustawy z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, stanowiący, że zasiłek chorobowy nie przysługuje, jeżeli zaświadczenie lekarskie zostało sfałszowane.
Przykład 3.
Pracownik w czasie swojej nieobecności w pracy w okresie pobierania zasiłku chorobowego wykonywał inną pracę zarobkową – w ramach umowy zlecenia. Pracownik wiedział, że zgodnie z art. 17 ust. 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa wykonywanie w okresie orzeczonej niezdolności do pracy zarobkowej (podobnie jak wykorzystywanie zwolnienia od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia) skutkuje utratą przez ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia. Pracownik działał zatem w złej wierze, co umożliwiło ZUS-owi żądanie zwrotu wypłaconego zasiłku chorobowego.
Podsumowując, ZUS ma prawo żądać zwrotu nienależnie wypłaconych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, jeżeli osobie, która takie świadczenie pobrała, można przypisać złą wiarę.
