W normalnych okolicznościach rynkowych strony zawierające umowę liczą na to, że każda z nich wykona swoje świadczenie z jak największym zaangażowaniem i w sposób jak najbardziej profesjonalny, a zawarte zobowiązanie zostanie określone w poszanowaniu zasady swobody umów – tak, aby każda ze stron mogła wykonać swoją pracę lub zapłacić daną kwotę w wymiarze określonym w kontrakcie. Nie zawsze jest to jednak możliwe. Niekiedy mają miejsce sytuacje, w których co najmniej jedna ze stron nie jest w stanie wykonać swojego świadczenia. Co do zasady wynagrodzenie jest wypłacane w chwili oddania dzieła, toteż jeżeli to przyjmujący zamówienie nie wywiąże się z umowy, dający zlecenie nie będzie miał obowiązku zapłacić. Od powyższego prawo zna jednak wyjątki. Istnieją okoliczności, w których zapłata za dzieło mimo jego niewykonania będzie należna. Kiedy się tak dzieje? O tym poniżej.
Jak zostało wskazane we wstępie, w braku odmiennej umowy przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła. Jeżeli jednak dzieło ma być oddawane częściami, a wynagrodzenie zostało obliczone za każdą część osobno, wynagrodzenie to należy się z chwilą spełnienia każdej z części zobowiązania. Powyższe nie będzie miało jednak miejsca w przypadku gdy z przyczyn leżących po stronie zamawiającego nie ma realnych możliwości do spełnienia umówionego świadczenia. Ważne przy tym jest, aby przyjmujący zamówienie był w stanie wykazać swoją gotowość do jego wykonania.
Umowa o dzieło – charakter
Zgodnie z definicją ustawową uregulowaną w art. 627 Kodeksu cywilnego (dalej jako kc) przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Przedmiotem umowy w tym wypadku jest po stronie przyjmującego zamówienie – wykonanie określonego dzieła (osiągnięcie oznaczonego rezultatu), po stronie zlecającego – zapłata za rezultat. Istotą umowy jest zatem to, że w określonej cenie dane dzieło ma dopiero zostać wykonane. Nie może ono istnieć w chwili zawarcia umowy, w takim wypadku mówilibyśmy bowiem o umowie sprzedaży. Ważne jest także to, że dzieło ma zostać wykonane bezpośrednio przez przyjmującego zamówienie. Co do zasady nie może on umówionego świadczenia scedować na podmiot trzeci.
Następnie rezultat działania przyjmującego zamówienie powinien być jasno zdefiniowany przez zamawiającego już w momencie zawierania umowy. Sąd Najwyższy wskazał bowiem, że: „między oznaczeniem a rezultatem pracy istnieje ścisły wektor zależności. Nie można zrealizować dzieła, jeśli nie zostało ono umownie wytyczone. W przeciwnym razie niemożliwe będzie poddanie dzieła sprawdzianowi w zakresie wad fizycznych” (postanowienie z 10 kwietnia 2018 roku, sygn. akt: II UK 265/17). Omawiany rodzaj zobowiązania nie polega na wykonaniu żadnego dzieła, lecz na stworzeniu dzieła oznaczonego, szczegółowo określonego przez strony w kontrakcie. Jak wskazuje się w piśmiennictwie, przedmiot umowy o dzieło może być określony w różny sposób i różny może być stopień dokładności tego określenia, pod warunkiem, że nie budzi wątpliwości, o jakie dzieło chodzi. Ostatecznie umowa musi zostać zakończona osiągnięciem określonego z góry rezultatu. Zobowiązanie to nie powinno zatem trwać dłużej, niż określa to umowa, może jednak zakończyć się przed czasem – o ile dzieło zostanie w tym czasie wykonane.
Wynagrodzenie umowne – jaki ma charakter?
Tak jak po stronie przyjmującego zamówienie powstaje obowiązek wykonania określonego dzieła, tak po stronie zlecającego – zapłata wynagrodzenia. Zgodnie z art. 642 kc wynagrodzenie jest płatne w chwili oddania dzieła, o ile nic innego nie wynika z umowy. Dodatkowo, jeśli dzieło ma być wykonywane i oddawane zlecającemu częściowo – wynagrodzenie płatne jest oddzielnie, po spełnieniu każdego ze świadczeń częściowych.
Wynagrodzenie może przyjąć różne formy, najpopularniejsze z nich to:
- wynagrodzenie ryczałtowe – wynagrodzenie ustalone z góry o charakterze niezmiennym, niezależnie od realnych kosztów potrzebnych do prawidłowego wykonania umowy o dzieło;
- wynagrodzenie kosztorysowe – ustalane na podstawie skosztorysowanego zestawienia materiałów, kosztów pośrednich i bezpośrednich oraz założonego zarobku przez przyjmującego zamówienie;
- wynagrodzenie mieszane – ryczałt dotyczy robót ujętych w umowie, natomiast roboty dodatkowe, nieprzewidziane w czasie sporządzania kontraktu rozliczane są kosztorysowo;
- wynagrodzenie godzinowe – jego wysokość uzależniona jest od ilości czasu poświęconego na spełnienie świadczenia.
Rodzaj wynagrodzenia a termin zapłaty
Rodzaj umówionego wynagrodzenia nie ma wpływu na termin jego zapłaty. Co więcej, strony zawierające umowę o dzieło w omawianym zakresie korzystają z zasady swobody umów. Należy to rozumieć, że co do terminu zapłaty wynagrodzenia pierwszeństwo mają zawsze odpowiednie postanowienia umowy. Możliwa jest zatem zmiana terminu zapłaty i umówienie się np., że wynagrodzenie będzie płatne przed dniem oddania dzieła, z chwilą oddania dzieła, lecz przy pierwotnym wpłaceniu zaliczki lub zadatku czy też w określonym czasie następującym po dniu oddania dzieła. Nie ma również przeszkód, aby wynagrodzenie obiecane twórcy było płacone w systemie ratalnym. Zasadą jest zatem, że ustawowa regulacja będzie miała miejsce dopiero wtedy, gdy w umowie brak jest odpowiednich zapisów.
Oddanie dzieła a odebranie dzieła
Warto mieć także na uwadze, że w sytuacji, gdy strony korzystają z ustawowej regulacji w przedmiocie terminu wypłacania wynagrodzenia, art. 642 kc mówi o „chwili oddania dzieła”. Pojęcie to należy odróżnić od „odebrania dzieła”. Oddanie dzieła następuje, gdy przyjmujący zamówienie kończy dzieło i pozostawia je do dyspozycji zamawiającego. Nie ma tutaj znaczenia, czy zamawiający je odebrał – istotne, aby miał taką możliwość. Nieodebranie dzieła przez zamawiającego, mimo braku przeszkód stawianych przez przyjmującego zamówienie, nie może być poczytywane jako przesłanka do niezapłacenia wynagrodzenia. Stanowi to zatem naruszenie obowiązków po stronie zamawiającego.
Zapłata mimo niewykonania dzieła – kiedy będzie miała miejsce?
Jak wynika z poprzednich akapitów, przyjmującemu zamówienie, wynagrodzenie należy się dopiero z chwilą oddania dzieła w całości, chyba że jest ono oddawane w częściach – wtedy po oddaniu każdej z tych składowych. Zasada ta nie będzie miała jednak zastosowania w każdym wypadku, mówi o tym art. 639 kc. Przyjmujący zamówienie może żądać zapłaty wynagrodzenia mimo niewykonania dzieła, jeśli był gotów je wykonać, jednakże przeszkodziła mu w tym przeszkoda powstała z przyczyn zależnych od zamawiającego. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 20 marca 2002 roku (sygn. akt: V CKN 945/00), dla zastosowania instytucji zapłaty mimo niewykonania dzieła „podstawowe znaczenie ma ustalenie, że niewykonanie dzieła (mimo gotowości wykonania po stronie przyjmującego zamówienie) nastąpiło z przyczyn dotyczących zamawiającego. Jeżeli przyczyny te sąd dostrzega w braku należytego współdziałania ze stroną pozwaną, to trzeba ustalić istnienie takiego obowiązku współdziałania i jego przedmiotowy zakres. Za przyczyny dotyczące zamawiającego należy uznać wszelkie przyczyny leżące po jego stronie, także niezawinione, które udaremniły wykonanie dzieła”.
Podkreślenia wymaga, że roszczenie o zapłatę wynagrodzenia nie ma charakteru odszkodowawczego. Jeżeli więc przyjmujący zamówienie z winy zamawiającego poniesie straty, które swoim rozmiarem przekraczają kwotę umownego wynagrodzenia, ma prawo żądać dodatkowo wypłaty odszkodowania. Wynagrodzenie, mimo niewykonania dzieła, powinno zostać pomniejszone jednak o kwotę, którą przyjmujący oszczędził z powodu niewykonania dzieła. Taką oszczędnością nie będzie jedynie zaoszczędzenie czasu i osobistego trudu, ale również sumy nieprzeznaczonej na zakup materiałów, opłatę mediów czy opłatę innych kosztów, które przyjmujący zamówienie musiałby ponieść, gdyby dzieło zostało wykonane. Oszczędności zostają poczynione również w przypadku gdy dzieło zostanie wykonane częściowo. Jak wskazuje się w orzecznictwie, przyjmujący zamówienie, który nie mógł wykonać dzieła z przyczyn leżących po stronie zamawiającego, ma prawo do wynagrodzenia, musi jednak zaakceptować uprawnienie zamawiającego do odliczenia oszczędzonego czasu i środków w związku z niewykonaniem dzieła. Odliczenie nie następuje jednak automatycznie, a wyłącznie na skutek zgłoszonego zarzutu przez zamawiającego.
Zapłata mimo niewykonania dzieła a ciężar dowodu
Zgodnie z zasadą określoną w art. 6 kc, na mocy której ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne, w omawianej sytuacji ciężar ten spoczywa na przyjmującym zamówienie. To wykonawca jest obowiązany udowodnić, że był gotów do wykonania dzieła i że doznał w tym przeszkody, a przeszkoda ta z kolei powstała na skutek działania lub zaniechania zamawiającego.
Zamawiającego obciąża natomiast udowodnienie, w jakiej części wynagrodzenie wykonawcy powinno zostać obniżone o to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.
Zapłata za dzieło mimo jego niewykonania – podsumowanie
Umowa o dzieło zobowiązuje przyjmującego zamówienie do wykonania określonego dzieła, z kolei zamawiającego do zapłaty określonego wynagrodzenia. Wysokość wynagrodzenia jest kwestią indywidualną, zależną od przedmiotu umowy. Nie musi być ono jednak określone w kontrakcie, wystarczy, aby można było je określić na podstawie obiektywnych kryteriów. Umowa o dzieło jest umową terminową, co oznacza, że jednym z jej obligatoryjnych elementów jest oznaczenie dnia, do którego dzieło ma zostać wykonane. Jest to związane m.in. z obowiązkiem zapłaty, ponieważ ustawa wskazuje, że w przypadku braku innego uregulowania, wynagrodzenie powinno zostać wypłacone w chwili zakończenia dzieła i oddania go do dyspozycji zamawiającego. Nie zawsze jednak zapłata będzie mogła być egzekwowana po wykonaniu dzieła. Może dojść również do sytuacji, gdy wykonawca będzie miał prawo do wynagrodzenia mimo niewykonania dzieła. Wyjątek ten ma swoje prawne uzasadnienie w art. 639 kc. Zgodnie z tym przepisem zamawiający nie może odmówić zapłaty mimo niewykonania dzieła, jeżeli przyjmujący zamówienie był gotów je wykonać, lecz doznał przeszkody z przyczyn dotyczących zamawiającego. W tej sytuacji jednak zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.
