Postępowanie restrukturyzacyjne ma na celu ochronę przedsiębiorstwa przed upadłością i zwolnieniami pracowniczymi. Wymaga przejścia przez odpowiednią procedurę sądową, co wiąże się z koniecznością dopełnienia szeregu różnych formalności prawnych. W skrajnych przypadkach może dojść do popełnienia czynów zabronionych, znanych jako przestępstwa restrukturyzacyjne o czym wprost informuje nas Prawo restrukturyzacyjne.
Rodzaje przestępstw restrukturyzacyjnych
Restrukturyzacja przedsiębiorstwa to złożony proces, często niezbędny do przetrwania firmy w trudnych warunkach rynkowych. Niestety, w trakcie tych działań mogą pojawić się nieprawidłowości, a nawet przestępstwa, w które – choć wydaje się to paradoksalne – zaangażowani bywają pracownicy, działający na rzecz (a czasem z inspiracji) swojego pracodawcy. Zazwyczaj, gdy słyszymy o przestępstwach restrukturyzacyjnych, myślimy o działaniach zarządu lub właścicieli mających na celu pokrzywdzenie wierzycieli, ukrycie majątku czy uniknięcie odpowiedzialności. Istnieją jednak sytuacje, w których pracownicy, świadomie lub nieświadomie, stają się narzędziem do popełnienia czynów zabronionych, działając w interesie pracodawcy, często pod presją, z lojalności lub w zamian za obietnice.
Przestępstwa restrukturyzacyjne sprowadzają się w zasadzie do poświadczenia nieprawdy, składania fałszywych zeznań, działania na szkodę wierzycieli czy ogólnie rzecz biorąc szeroko rozumianego oszustwa. Ustawa z dnia 15 maja 2015 roku – Prawo restrukturyzacyjne reguluje tylko 2 typy przestępstw, które mogą pojawić się w trakcie procesu naprawczego przedsiębiorstwa. Zostały one uregulowane odpowiednio w art. 399 i 400 ww. ustawy. Zgodnie z treścią tych przepisów każdy, kto, będąc dłużnikiem lub osobą uprawnioną do reprezentowania dłużnika, dostarcza nadzorcy, zarządcy lub sędziemu-komisarzowi nieprawdziwych informacji w celu ich wykorzystania w postępowaniu restrukturyzacyjnym lub zataja przed nimi informacje mające istotne znaczenie dla przeprowadzenia postępowania restrukturyzacyjnego lub nie udostępnia posiadanych przez siebie danych lub dokumentów pozwalających na wykonanie obowiązku emitenta lub spółki, o którym mowa w przepisach Ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych, a także rozporządzenia nr 596/2014, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Kto zaś będąc dłużnikiem albo osobą uprawnioną do reprezentowania dłużnika, nie wydaje zarządcy ksiąg rachunkowych lub innych dokumentów dotyczących jego majątku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Każde z ww. przestępstw ma charakter umyślny, tj. sprawca chce lub godzi się na popełnienie czynu zabronionego. Przestępstwa restrukturyzacyjne można popełnić z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym, co w praktyce oznacza świadomość sprawcy. Jeśli dłużnik będzie działał nieumyślnie, tzn. nie miał zamiaru popełnienia czynu, a czyn popełnił jedynie poprzez niezachowanie reguł ostrożności wymaganych w danych okolicznościach, to nie będzie podlegał odpowiedzialności karnej.
Przykład 1.
Pan Michał jest przedsiębiorcą, wobec którego wszczęto postępowanie restrukturyzacyjne. W trakcie gromadzenia dokumentów potrzebnych do sprawy zapomniał on o przedłożeniu umowy z jednym kontrahentem. Wierzyciel będący drugą stroną tej umowy żąda, aby pan Michał poniósł odpowiedzialność karną za swoje niedopatrzenie – czy sąd uwzględni taki wniosek? Nie, ponieważ przedsiębiorca nieumyślnie nie przekazał do sądu wymaganego dokumentu. Odpowiedzialność karna w takim przypadku w ogóle nie powstanie.
Przykład 2.
Pan Konrad uczestniczy w postępowaniu restrukturyzacyjnym w charakterze dłużnika. Aby zwiększyć swoje szanse przed sądem, postanowił zataić część zobowiązań firmowych. Przedsiębiorca nie przekazał kilku istotnych dokumentów, które świadczą o jego wysokim zadłużeniu. W toku procesu sąd ustalił jednak, że dłużnik celowo nie przekazał kompletu dokumentacji firmowej. Czy działanie pana Konrada uzasadnia pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej? Tak, ponieważ działanie przedsiębiorcy było świadome i celowe – pomimo prawnego obowiązku, zataił on dokumentację na temat całego stanu finansowego firmy.
Przestępstwa restrukturyzacyjne popełniane przez pracowników
Okazuje się, że przestępstwa restrukturyzacyjne mogą być popełniane nie tylko przez samych przedsiębiorców, ale również osoby przez nich zatrudniane. Pracownicy mogą dokonywać czynów zabronionych z różnej motywacji, zarówno dobrowolnie, jak i pod przymusem. Przekazywanie niekompletnej dokumentacji firmowej do sądu może wynikać nawet z lojalności i wiary w firmę. Pracownik może wierzyć, że pomaga swojemu pracodawcy przetrwać trudny okres, nie zdając sobie sprawy z przestępczości swoich działań. Obawa przed zwolnieniem, zwłaszcza w obliczu restrukturyzacji, może skłonić pracownika do wykonywania poleceń, nawet jeśli budzą jego wątpliwości. Podobnie będzie w przypadku presji ze strony przełożonego. Groźby, a nawet mobbing mogą zmusić pracownika do działania wbrew własnemu sumieniu. Z drugiej strony pracownik może otrzymać obietnicę awansu, podwyżki, dodatkowych premii lub utrzymania posady w zamian za wykonanie tzw. niekonwencjonalnych zadań polegających np. na zmianie treści dokumentów firmowych lub ukryciu niektórych transakcji. Niekiedy pracownicy po prostu nie są świadomi, że konkretne działania, które wykonują, stanowią przestępstwo, zwłaszcza jeśli są one prezentowane jako „optymalizacja” lub „działania ratunkowe”.
Wśród najczęściej pojawiających się przestępstw restrukturyzacyjnych popełnianych przez pracowników na rzecz pracodawców pojawiają się:
fałszowanie dokumentacji w celu uzyskania korzystnych warunków restrukturyzacji lub uniknięcia odpowiedzialności – pracownicy mogą np. zmieniać daty w dokumentach finansowych, ukrywać straty lub zawyżać zyski, aby firma wydawała się bardziej stabilna i kwalifikowała się do określonych ulg lub form wsparcia podczas restrukturyzacji. Mogą też fałszować dane, by uniknąć zwolnień grupowych lub odpowiedzialności za wcześniejsze błędy zarządcze;
wprowadzanie w błąd organów nadzorczych lub sądów – w sytuacji, gdy restrukturyzacja jest nadzorowana przez sąd lub inne organy, pracownicy mogą przedstawiać nieprawdziwe informacje na temat kondycji firmy, liczby zatrudnionych, stanu zobowiązań czy prognoz finansowych. Celem jest uzyskanie zgody na plan restrukturyzacji, który niekoniecznie jest zgodny z rzeczywistością, lub uniknięcie niekorzystnych decyzji;
naruszenie przepisów o ochronie danych w celu poprawy wizerunku firmy – pracownicy mogą manipulować danymi klientów lub danymi wewnętrznymi firmy, aby ukryć naruszenia przepisów o ochronie danych (RODO) lub przedstawić firmę w lepszym świetle, np. wykazując większe sukcesy sprzedażowe. Mogą to robić w celu uniknięcia kar finansowych lub zachowania reputacji firmy w trudnym okresie restrukturyzacji;
przekupstwo lub inne formy korupcji na rzecz uzyskania korzystnych decyzji – w procesie restrukturyzacji mogą pojawić się sytuacje, w których pracownicy (zwłaszcza na wyższych stanowiskach) oferują lub przyjmują łapówki, aby uzyskać korzystne decyzje od kontrahentów, wierzycieli, banków czy organów państwowych. Może to dotyczyć np. uzyskania korzystnego planu spłat, umorzenia części długu czy zdobycia nowych kontraktów;
działania na szkodę konkurencji w celu poprawy pozycji rynkowej restrukturyzowanej firmy – w desperacji, aby firma przetrwała i odzyskała pozycję, pracownicy mogą dopuszczać się czynów nieuczciwej konkurencji, takich jak szpiegostwo przemysłowe, kradzież tajemnic handlowych, rozpowszechnianie fałszywych informacji o konkurencji czy nielegalne pozyskiwanie klientów. Działania te mają na celu osłabienie konkurencji i wzmocnienie pozycji restrukturyzowanej firmy.
Odpowiedzialność pracowników za przestępstwa restrukturyzacyjne
Angażowanie się w przestępstwa restrukturyzacyjne, nawet na polecenie pracodawcy, niesie ze sobą poważne konsekwencje dla pracownika:
odpowiedzialność karna – pracownik może zostać oskarżony i skazany na karę pozbawienia wolności (nawet jeśli działał na polecenie, co może być okolicznością łagodzącą, ale nie wpływającą na wyłączenie jego odpowiedzialności);
odpowiedzialność cywilna – pracownik może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za szkody wyrządzone wierzycielom lub innym podmiotom;
utrata reputacji i perspektyw zawodowych – wyrok karny lub nawet samo oskarżenie może trwale zniszczyć karierę zawodową danej osoby i utrudnić jej znalezienie nowej pracy;
stres i obciążenie psychiczne – udział w nielegalnych działaniach często wiąże się z ogromnym stresem, lękiem i poczuciem winy, co negatywnie odbija się na zdrowiu każdej osoby.
Co zrobić, gdy pracownik jest świadkiem lub jest namawiany do przestępstwa restrukturyzacyjnego? Kluczowe jest, aby pracownicy byli świadomi swoich praw i zagrożeń. Jeśli pracownik podejrzewa, że jest namawiany do działań niezgodnych z prawem w kontekście restrukturyzacji, powinien odmówić wykonania polecenia przełożonego, które w jego ocenie jest niezgodne z prawem. Jeśli nie będzie to możliwe, wówczas powinien utrwalić polecenie pracodawcy, tj. uzyskać je w formie pisemnej lub w obecności świadków. Warto również pomyśleć o powiadomieniu odpowiednich organów ścigania (prokuratury, policji) lub organów nadzoru (np. nadzorcy sądowego w postępowaniu restrukturyzacyjnym).
Podsumowanie
Przestępstwa restrukturyzacyjne to poważne czyny, które mogą prowadzić do ruiny finansowej wielu podmiotów. Chociaż odpowiedzialność spoczywa głównie na zarządzających, pracownicy, którzy świadomie lub nieświadomie uczestniczą w tych procederach, również ponoszą poważne ryzyko prawne. Świadomość zagrożeń, znajomość prawa i stanowcza postawa w obliczu nieprawidłowości są kluczowe dla ochrony własnej przyszłości zawodowej i osobistej. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości zawsze warto zasięgnąć profesjonalnej porady prawnej.
