W razie, gdy zaistnieje bezpodstawne wzbogacenie, co do zasady pokrzywdzony bezpodstawnym wzbogaceniem ma roszczenie do bezpodstawnie wzbogaconego. Jakie wyjątki przepisy przewidują od tej zasady? Jak się bronić? Dowiesz się z poniższego artykułu.
Bezpodstawne wzbogacenie – podstawowe informacje
Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.
Przykład 1.
Pan Jan omyłkowo dokonał przelewu na rachunek bankowy spółki XYZ, zamiast spółki ABC.
Spółka XYZ jest w związku z tym bezpodstawnie wzbogacona, a panu Janowi przysługuje roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia.
Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.
Jeżeli ten, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią.
Zobowiązany do wydania korzyści może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły one pokrycia w użytku, który z nich osiągnął.
Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają one wartość korzyści w chwili jej wydania; może jednak zabrać te nakłady, przywracając stan poprzedni.
Kto, czyniąc nakłady, wiedział, że korzyść mu się nie należy, może żądać zwrotu nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają one wartość korzyści w chwili jej wydania.
Jeżeli żądający wydania korzyści jest zobowiązany do zwrotu nakładów, sąd może, zamiast wydania korzyści w naturze, nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić.
Świadczenie nienależne – kiedy występuje?
Świadczenie jest nienależne, jeżeli:
- ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany;
- nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył;
- jeżeli podstawa świadczenia odpadła;
- zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty;
- jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
Zgodnie z orzecznictwem: „Nienależne świadczenie jest szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia. Świadczenie to odróżnia się od pozostałych przypadków bezpodstawnego wzbogacenia źródłem powstania, bowiem do zaistnienia tego zobowiązania dochodzi w wyniku spełnienia świadczenia przez zubożonego, a nie poprzez jakiekolwiek inne przesunięcia majątkowe, niebędące świadczeniem (jak w pozostałych wypadkach bezpodstawnego wzbogacenia). Jednocześnie zachodzi brak podstawy prawnej tego świadczenia” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi – I Wydział Cywilny z 11 lipca 2016 roku, I ACa 44/16).
Jak się bronić przeciwko żądaniu zwrotu nienależnego świadczenia?
Zasadniczo obowiązek zwrotu korzyści lub równowartości tej korzyści wygasa, jeśli osoba, która ją uzyskała, zużyła ją lub utraciła w taki sposób, że nie jest już wzbogacona. Jednak zgodnie z orzecznictwem obowiązek ten nie ustaje, gdy mimo utraty lub zużycia korzyści zobowiązany nadal pozostaje wzbogacony.
Przykładem takiej sytuacji jest przypadek, gdy zobowiązany do zwrotu korzyści pozbył się jej w sposób, który pozwolił mu uniknąć wydatków z własnego majątku, np. poprzez spłatę swojego długu. W takiej sytuacji uznaje się, że korzyść nadal istnieje, ponieważ doszło do zmniejszenia jego pasywów.
W odniesieniu do wzbogacenia sumą pieniężną możliwość powołania się na wygaśnięcie obowiązku zwrotu wymaga udowodnienia, że zużycie środków rzeczywiście doprowadziło do trwałego braku wzbogacenia. Samo wydatkowanie pieniędzy nie jest wystarczające; istotne jest, by takie wydatkowanie nie pozostawiło stanu wzbogacenia u osoby zobowiązanej.
Nie można ponadto żądać zwrotu świadczenia:
- jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
- jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
- jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
- jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.
Zgodnie z orzecznictwem: „Przesłanka wiedzy zubożonego co do braku podstawy do świadczenia wymaga ścisłej interpretacji, co oznacza, że wątpliwości odnośnie do obowiązku spełnienia świadczenia nie mogą być utożsamiane z jego pozytywną wiedzą o braku powinności spełnienia świadczenia, nawet gdy wątpliwości w tej materii są poważne. W efekcie, odmiennie niż w odniesieniu do pozycji prawnej wzbogaconego (art. 409 KC), z wiedzą w rozumieniu art. 411 pkt 1 KC nie może być też zrównana sytuacja, w której świadczący wprawdzie nie wie o nieistnieniu zobowiązania, ale jest ona wynikiem niedochowania należytej staranności albo jest w inny sposób zawiniona” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z 5 marca 2024 roku, I AGa 174/22).
Ponadto warto mieć na uwadze stanowisko Sądu Najwyższego, zgodnie z którym: „Spełniający świadczenie nie wie, że jest do świadczenia zobowiązany (art. 411 pkt 1 KC), gdy działa pod wpływem błędu, to znaczy pozostaje w przekonaniu, że spełnia należne świadczenie, podczas gdy przekonanie to nie ma oparcia w okolicznościach lub jest wynikiem mylnego o nich wyobrażenia. Nie ma przy tym znaczenia, przez kogo błąd został wywołany i że spełniający świadczenie, przy dołożeniu należytej staranności mógł się dowiedzieć, że do świadczenia nie jest zobowiązany, a nawet, że błąd został zawiniony przez spełniającego świadczenie. Z wiedzą solvensa w rozumieniu art. 411 pkt 1 KC nie może być zatem zrównana sytuacja, w której świadczący nie wie o nieistnieniu zobowiązania, a niewiedza ta jest wynikiem niedochowania należytej staranności albo jest w inny sposób zawiniona” (postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 5 czerwca 2018 roku, IV CSK 33/18).
Zgodnie z art. 411 pkt 2 Kodeksu cywilnego, zwrotu świadczenia nie można żądać, jeśli jego spełnienie odpowiada zasadom współżycia społecznego. W związku z tym w orzecznictwie przyjęto stanowisko, że odnosi się to do sytuacji, w których osoba spełniająca świadczenie nie miała formalnego obowiązku prawnego, ale można jej przypisać moralny obowiązek wobec odbiorcy świadczenia. Drugi pogląd interpretuje ten przepis szerzej, sugerując, że w świetle zasad współżycia społecznego spełnienie świadczenia może być również uzasadnione względami słuszności. Podejście to pozwala uwzględniać jednostkowe przypadki, które dotychczas nie występowały i w których brak jeszcze powszechnie akceptowanych, obiektywnych zasad.
Zgodnie z orzecznictwem: „Powszechnie przyjmuje się, że zasadom współżycia społecznego czynią zadość świadczenia, co do których brak jest prawnego zobowiązania, lecz świadczącemu można przypisać moralny obowiązek wobec przyjmującego świadczenie. Chodzi najczęściej o świadczenie ze względu na rzekomy obowiązek zwyczajowy lub odpowiadający względom przyzwoitości – obowiązek, który dla świadczenia nie był istotny, tj. nie stanowił objętej porozumieniem stron podstawy prawnej. Zważywszy na charakter uwzględnionej w przepisie klauzuli generalnej, zwraca się uwagę na celowość ostrożnego stosowania przepisu, z ograniczeniem do przypadków szczególnych, świadczeń guasi-alimentacyjnych, pielęgnacyjnych, pomocowych, głównie w relacjach rodzinnych czy pracowniczych” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z 13 września 2013 roku, I ACa 389/13).
Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym.
Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.
Świadczenia z gier i zakładu
Kto spełnia świadczenie z gry lub zakładu, nie może żądać zwrotu, chyba że gra lub zakład były zakazane albo nierzetelne.
Roszczeń z gry lub zakładu można dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład były prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego.
