Bezpodstawne wzbogacenie a opodatkowanie podatkiem VAT

Bezpodstawne wzbogacenie jest jedną z obowiązujących regulacji stanowiącą podstawę roszczenia w zakresie cywilnoprawnych przepisów. Bezpodstawne wzbogacenie może generować różne skutki w sferze podatku VAT i mogą wystąpić takie przypadki faktyczne, gdzie konieczne będzie odprowadzenie podatku należnego od kwoty otrzymanej w ramach bezpodstawnego wzbogacenia.

Odpłatne świadczenie usług jako czynność podlegająca opodatkowaniu VAT

Na wstępie należy się zastanowić, czy bezpodstawne wzbogacenie może być kwalifikowane jako odpłatne świadczenie usług.

Przypomnijmy, że stosownie do treści art. 8 ust. 1 ustawy przez świadczenie usług, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1, rozumie się każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów w rozumieniu art. 7, w tym również:

przeniesienie praw do wartości niematerialnych i prawnych, bez względu na formę, w jakiej dokonano czynności prawnej;
zobowiązanie do powstrzymania się od dokonania czynności lub do tolerowania czynności lub sytuacji;
świadczenie usług zgodnie z nakazem organu władzy publicznej lub podmiotu działającego w jego imieniu lub nakazem wynikającym z mocy prawa.

W świetle powyższego przez pojęcie usługi (świadczenia) trzeba rozumieć każde zachowanie, na które składać się może zarówno działanie (uczynienie, wykonanie czegoś na rzecz innej osoby), jak i zaniechanie (nieczynienie bądź tolerowanie). Przy ocenie charakteru świadczenia należy brać pod uwagę, że musi mieć ono charakter odpłatny.

Odpłatność oznacza wykonanie czynności za wynagrodzeniem. W znaczeniu potocznym wynagrodzenie to zapłata za pracę, należność, a także odszkodowanie. Natomiast odpłatny to taki, który wymaga zapłacenia, zwrotu kosztów, płatny. Powyższa analiza prowadzi do wniosku, że istotną cechą wynagrodzenia jest istnienie bezpośredniego związku pomiędzy dostawą towarów lub świadczeniem usług i otrzymaną zapłatą.

W związku z powyższym czynność podlega opodatkowaniu jedynie wówczas, gdy wykonywana jest w ramach umowy zobowiązaniowej, a jedna ze stron transakcji może zostać uznana za bezpośredniego beneficjenta tej czynności.

Bezpośredni związek pomiędzy świadczeniem usług a otrzymanym wynagrodzeniem istnieje wówczas, gdy jest możliwe zidentyfikowanie bezpośredniej i jasno zindywidualizowanej korzyści na rzecz świadczącego usługę oraz gdy świadczenie wzajemne pozostaje w bezpośrednim związku ze świadczeniem dokonanej czynności.

Zobacz też:

Bezpodstawne wzbogacenie

Pojęcie świadczenia – składającego się na istotę usługi – należy interpretować zgodnie z jego cywilistycznym rozumieniem. Jak wskazuje art. 353 § 2 Kodeksu cywilnego, świadczenie może polegać na działaniu albo zaniechaniu. Przez świadczenie trzeba zatem rozumieć każde zachowanie się na rzecz innego podmiotu. Na zachowanie to składać się może zarówno działanie (uczynienie, wykonanie czegoś na rzecz innego podmiotu), jak i zaniechanie (nieczynienie bądź tolerowanie, znoszenie określonych stanów rzeczy). Na świadczenie mogą się też jednocześnie składać zachowania związane zarówno z działaniem, jak i zaniechaniem.

Natomiast w myśl art. 405 kc, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Bezpodstawne wzbogacenie stanowi samoistne źródło zobowiązania. Sąd Najwyższy w wyroku z 2 sierpnia 2007 roku, w sprawie V CSK 152/07, wskazał, że w bezpodstawnym wzbogaceniu pomiędzy „zubożeniem i wzbogaceniem musi zachodzić tego rodzaju zależność, aby można uznać, że są to dwie strony tego samego przesunięcia jakiejś wartości z jednego majątku do drugiego”.

Wartość bezpodstawnego wzbogacenia jest ograniczona dwiema wielkościami, a mianowicie wartością tego, co bez podstawy prawnej ubyło z majątku zubożonego, i wartością tego, co bez podstawy prawnej powiększyło majątek wzbogaconego. Wartości te nie muszą być równe, a w wypadku nierówności niższa kwota określa wartość bezpodstawnego wzbogacenia.

Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu należy stosować wówczas, gdy brak jest innej podstawy prawnej, na jakiej możliwe byłoby przywrócenie równowagi majątkowej, naruszonej bez prawnego uzasadnienia, jak również wtedy, gdy inne środki połączone są z większymi trudnościami.

Bezpodstawne wzbogacenie może podlegać opodatkowaniu VAT

TSUE w wyroku z 20 lutego 1997 roku (C-260/95) wskazał, że na gruncie podatku od wartości dodanej trzeba przede wszystkim przeanalizować ekonomiczne, a nie prawne skutki danego zdarzenia. Dla systemu VAT fundamentalne znaczenie ma kryterium ekonomiczne, analiza rzeczywistej sytuacji gospodarczej.

Również NSA w wyroku z 10 maja 2011 roku (I FSK 743/10) wskazał, że zwrot równowartości bezumownie wykonanych prac budowlanych należy utożsamiać z usługą, a zatem opodatkowaniu VAT podlegają nawet te usługi przyjęte przez odbiorcę, które nie zostały wymienione w umowie między kontrahentami.

NSA w ww. wyroku odniósł się do przypadku otrzymania zapłaty w ramach bezpodstawnego wzbogacenia za zatrzymane wykonane prace budowlane. Sporne prace budowlane spółka wykonała dobrowolnie w ramach prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa. Powstały uszczerbek majątkowy w spółce został jej skompensowany zobowiązaniem inwestora do zwrotu równowartości uzyskanego świadczenia. Takie okoliczności pozwalają na zakwalifikowanie czynności pozostawienia wykonanych prac u beneficjenta (inwestora) za zwrotem ich wartości spółce jako usługi, która podlega opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług, bez względu na cywilistyczny aspekt sprawy, który nie zmienia ich ekonomicznego znaczenia.

Przykład 1.

Spółka Alfa, realizując umowę o roboty budowlane, musiała wykonać dodatkowe prace ziemne nieokreślone w treści umowy, lecz niezbędne dla właściwego zrealizowania umowy. W tym zakresie wystąpiła do inwestora z roszczeniem o zwrot w ramach bezpodstawnego wzbogacenia. Czy opisana kwota podlega opodatkowaniu podatkiem VAT?

Nie ulega wątpliwości, że spółka Alfa wykonała określoną usługę, która ma określoną wartość ekonomiczną wyrażoną w kwocie otrzymanego zwrotu tytułem bezpodstawnego wzbogacenia. W tych okolicznościach należy zatem przyjąć, że występuje odpłatne świadczenie usługi podlegające opodatkowaniu VAT.

Z drugiej strony warto zwrócić uwagę na treść interpretacji Dyrektora KIS z 26 sierpnia 2021 roku (nr 0114-KDIP4-3.4012.400.2021.1.KM). W piśmie tym organ wskazał, że gdy przyczyną zwrotu środków w ramach bezpodstawnego wzbogacenia jest brak wystąpienia jakiejkolwiek usługi, na której poczet dokonano zapłaty, w takim przypadku nie dojdzie do odpłatnego świadczenia usługi, ponieważ całokształt stosunków między stronami wskazuje na brak skonkretyzowanego świadczenia. Otrzymany zwrot nie jest należny w zamian za świadczenie wzajemne w postaci wykonania określonych czynności. W konsekwencji wskazana transakcja ma charakter jednostronny, a otrzymanego zwrotu środków nie można uznać za wynagrodzenie za wyświadczenie żadnej usługi. W efekcie nie wystąpi odpłatne świadczenie podlegające opodatkowaniu na gruncie podatku od towarów i usług.

Czynność polegającą na zwrocie równowartości (odpłatnie) wykonania określonych prac bez tytułu prawnego można utożsamiać z usługą. W konsekwencji w przypadku zwrotu środków z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia mamy do czynienia z odpłatnością, co wiąże się z kwalifikacją takiej czynności jako świadczenia usługi, o której mowa w art. 8 ust. 1 ustawy o VAT.

Reasumując, kwestia konieczności odprowadzenia podatku VAT w ramach instytucji bezpodstawnego wzbogacenia wymaga indywidualnej analizy danych okoliczności faktycznych. Należy jednak podkreślić, że brak podstawy prawnej dla danego świadczenia nie wyklucza z automatu możliwości opodatkowania danego zdarzenia podatkiem od towarów i usług.

Polecamy:

Jak sprawdzić NIP, czyli Numer Identyfikacji Podatkowej?