Czy niskie kwalifikacje pracownika stanowią podstawę do uznania umowy o pracę za pozorną?

Zgodnie przepisami Kodeksu pracy nawiązanie stosunku pracy polega na tym, że pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca zobowiązuje się do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Każdy pracodawca ma określone preferencje co do wymagań stawianych kandydatom na przyszłych pracowników. Jedni stawiają na zatrudnianie osób posiadających wysokie kwalifikacje i/lub bogate doświadczenie, inni decydują się na zatrudnienie osób z niższymi kwalifikacjami, uznając, że daną osobę można wyszkolić do wykonywania pracy danego rodzaju. Czy niskie kwalifikacje pracownika mogą świadczyć o tym, że umowa została zawarta dla pozoru?

Wskazać należy, że podstawą do objęcia pracownika obowiązkowym ubezpieczeniem zarówno emerytalno-rentowym, jak i chorobowym na podstawie Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych jest pozostawanie przez ubezpieczonego w stosunku pracy. Ubezpieczenie takie trwa od dnia, kiedy doszło do nawiązania stosunku pracy, do dnia ustania tego stosunku. Dlatego też w wypadku wątpliwości co do pozorności zatrudnienia konieczne jest zawsze ustalenie, czy między pracownikiem a zgłaszającym go do ubezpieczenia pracodawcą został nawiązany stosunek pracy w rozumieniu art. 22 Kodeksu pracy.

Zawarcie umowy o pracę dla pozoru

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 25 kwietnia 2019 roku (sygn. I UK 44/18): „Umowa o pracę jest zawarta dla pozoru i nie może w związku z tym stanowić tytułu do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba określona jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy, czyli gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy”.

W zakresie objęcia obowiązkiem ubezpieczenia pracownika osoba zgłaszająca, tj. pracodawca musi wykazać istnienie stosunku prawnego będącego na podstawie przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych tytułem ubezpieczenia. Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy nawiązanie stosunku pracy potwierdza pisemna umowa o pracę, jednakże ustalenia w niej zawarte nie są dla organu rentowego wiążące. Zakład Ubezpieczeń Społecznych na podstawie przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych może zakwestionować zawartą umowę o pracę.

Jak wskazuje się w orzecznictwie, nie można tolerować przypadków, kiedy podmiot zainteresowany w uzyskaniu świadczeń z ubezpieczenia społecznego, do których nie ma tytułu, z pomocą płatnika składek wytwarza dokumenty służące wyłącznie do tego celu.

Przywołać należy wyrok Sądu Najwyższego z 18 października 2005 roku (II UK 43/05), w którym wyrażono pogląd, że „nie można akceptować nagannych i nieobojętnych społecznie zachowań korzystania ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych przy zawieraniu umów o  pracę na stosunkowo krótki okres przed zajściem zdarzenia rodzącego uprawnienia do świadczenia i ustaleniu wysokiego wynagrodzenia w celu uzyskania naliczonych od takiej podstawy świadczeń”.

Niskie kwalifikacje pracownika a pozorność umowy o pracę

W ostatnim czasie przedmiotem rozpoznania sądu była sprawa, w której Zakład Ubezpieczeń Społecznych stwierdził, że pracownik nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu, podnosząc, że strony skonstruowały okoliczności mające świadczyć o pozostawaniu wnioskodawczyni w stosunku pracy w celu uzyskania prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, gdyż w firmie płatnika nie zaistniała potrzeba zatrudnienia managera do spraw reklamy, przed zatrudnieniem wnioskodawczyni nie zatrudniał nikogo na tym stanowisku i w okresie jej nieobecności nie zatrudnił nikogo na zastępstwo, jak też, że w ocenie organu uzasadnione są wątpliwości co do sposobu rekrutacji na stanowisko, natomiast płatnik nie złożył żadnych dokumentów sporządzonych przez ubezpieczoną, które mogłyby potwierdzić okoliczność faktycznego świadczenia przez nią pracy.

Wyrokiem z 9 marca 2021 roku Sąd Okręgowy w Lublinie zmienił zaskarżoną decyzję ZUS-u i ustalił, że skarżąca jako pracownik podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu. Od powyższego rozstrzygnięcia odwołał się Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Po rozpoznaniu apelacji wyrok sądu I instancji został utrzymany w mocy.

Przykład 1.

Pan Tomasz został zatrudniony na podstawie umowy o pracę 1 grudnia 2021 roku. 3 grudnia uległ wypadkowi, w związku z czym przysługiwały mu świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Zakład Ubezpieczeń Społecznych uznał, że umowa o pracę została zawarta dla pozoru. 31 grudnia 2021 roku pan Tomasz otrzymał do rąk własnych decyzję odmawiającą objęciem go ubezpieczeniem społecznym. W takim wypadku najpóźniej do 31 stycznia 2021 roku musi złożyć on do sądu za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych odwołanie od tej decyzji.

Dochowanie terminu jest niezwykle ważne, gdyż przekroczenie terminu do wniesienia odwołania skutkować będzie tym, że sąd odrzuci odwołanie jako wniesione po upływie terminu na podstawie art. 477⁹ § 3 Kodeksu postępowania cywilnego. Przy czym przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dają sądowi możliwość rozpoznania odwołania, które zostało złożone z przekroczeniem przewidzianego w przepisach prawa terminu, gdy zostaną spełnione następujące warunki: przekroczenie terminu nie jest nadmierne i nastąpiło z przyczyn niezależnych od odwołującego się.

Jak wskazuje się w orzeczeniach Sądu Najwyższego, m.in. wyroku z 21 marca 2006 roku (sygn. III UK 168/05),  oraz sądów powszechnych, m.in. wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 5 lipca 2013 roku (sygn. III AUa 1359/12), ocena, czy przekroczenie terminu nastąpiło z przyczyn niezależnych od odwołującego się, jest pozostawiona uznaniu sądu.

Ponadto, jak wskazano w wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 19 grudnia 2016 roku (sygn .III AUa 1404/16): „Za przyczyny naruszenia terminu niezależne od odwołującego się można uznać: chorobę, pobyt za granicą, tymczasowe aresztowanie, nieznajomość prawa, nieporadność, wprowadzenie w błąd przez organ rentowy itp.”.

Przykład 2.

Pan Teodor odebrał decyzję ZUS-u odmawiającą objęciem go ubezpieczeniem społecznym 2 maja, natomiast 5 maja uległ ciężkiemu wypadkowi, na którego skutek przebywał przez ponad miesiąc na Oddziale Intensywnej Terapii. Po odzyskaniu przytomności 12 czerwca złożył odwołanie od decyzji ZUS-u, z  którą się nie zgadzał. W takim wypadku sąd nie powinien odrzucić odwołania mimo złożenia go po terminie, gdyż w przypadku pana Teodora spełnione są łącznie obie przesłanki, tj. przekroczenie terminu nie jest nadmierne i nastąpiło z przyczyn niezależnych od niego.

W toku postępowania strona skarżąca decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych winna wykazać na podstawie wszelkiego rodzaju środków dowodowych, że umowa o pracę nie była zawarta dla pozoru.

Odwołanie z reguły nosi formę pisemną, jednakże przepisy prawa dopuszczają możliwość zgłoszenia odwołania w formie ustnej do protokołu sporządzonego przez pracownika właściwej jednostki organizacyjnej ZUS.

Dodatkowo dopuszcza się możliwość wniesienia przez ubezpieczonego odwołania w formie ustnej do protokołu w sądzie właściwym do rozpoznania sprawy albo w sądzie właściwym dla jego miejsca zamieszkania, jednak ta forma odwołania nie znajdzie zastosowania w sytuacji zgłaszania odwołania co do bezczynności organu rentowego i niewydania przez niego decyzji przez okres 2 miesięcy od złożenia wniosku. Złożenie odwołania ustnie w sądzie właściwym dla miejsca zamieszkania ubezpieczonego skutkuje tym, że sąd niezwłocznie przekazuje protokół zawierający odwołanie do ZUS-u, od którego pochodzi zaskarżona decyzja. Jeżeli jednak sąd, do którego ustnie złożono odwołanie, jest właściwy do jego rozpoznania, wówczas niezwłocznie zażąda z ZUS-u akt sprawy i nadaje bieg złożonemu do protokołu odwołaniu, jednocześnie przesyłając odpis protokołu organowi, od którego pochodzi zaskarżona decyzja.

Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sąd wydaje wyrok, w którym może:

• odwołanie oddalić;
• zmienić zaskarżoną decyzję i ustalić, że pracownik podlega obowiązkowo ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu od dnia zawarcia umowy o pracę;
• uchylić zaskarżoną decyzję i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania.

Ponadto zazwyczaj w postępowaniu przed sądem I instancji odwołujący się nie zostają obciążeni kosztami postępowania obejmującymi wydatki w sprawie i ewentualne koszty zastępstwa profesjonalnych pełnomocników reprezentujących ZUS, dlatego zawsze warto próbować wzruszyć wydaną przez ZUS decyzję.