Dopiero w czerwcu 2024 roku do polskiego ustawodawstwa zostały wdrożone regulacje prawne wynikające z Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 roku w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, choć termin ich implementacji upłynął 17 grudnia 2021 roku. Jak wygląda ostateczny kształt ustawy o sygnalistach i kim są sygnaliści, przedstawimy poniżej.
Sygnaliści - kim są?
Sygnalista to osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą.
- pracownika;
- osobę świadczącą pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej;
- pracownika tymczasowego;
- przedsiębiorcę;
- akcjonariusza;
- wspólnika;
- członka organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej;
- osobę świadczącą pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy;
- stażystę;
- wolontariusza;
- prokurenta;
- praktykanta;
- funkcjonariusza Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej;
- żołnierza pełniącego czynną służbę wojskową.
Czego dotyczą zgłoszenia sygnalistów?
Zgłoszenia sygnalistów dotyczą naruszenia prawa stanowiącego działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa, a dotyczące:
- korupcji;
- zamówień publicznych;
- usług, produktów i rynków finansowych;
- przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
- bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami;
- bezpieczeństwa transportu;
- ochrony środowiska;
- ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego;
- bezpieczeństwa żywności i pasz;
- zdrowia i dobrostanu zwierząt;
- zdrowia publicznego;
- ochrony konsumentów;
- ochrony prywatności i danych osobowych;
- bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych;
- interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej;
- rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych;
- konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela – występujących w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązanych z dziedzinami wskazanymi w wyżej.
Dopuszczalność zgłoszeń anonimowych
Zgłoszenia naruszeń mogą być dokonywane anonimowo do następujących podmiotów:
- podmiotu prywatnego;
- podmiotu publicznego;
- Rzecznika Praw Obywatelskich;
- organu publicznego.
Ochrona sygnalisty
Sygnalista podlega ochronie od chwili dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego, pod warunkiem że miał uzasadnione podstawy sądzić, że informacja będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego i że stanowi informację o naruszeniu prawa. Przepisy zakazują podejmowania wobec sygnalisty działań odwetowych czy ich próby lub groźby zastosowania takich działań. Ochrona przewidziana została także dla sygnalistów anonimowych, jeżeli doszło do ujawnienia tożsamości sygnalisty i doświadczył on działań odwetowych.
W ramach ustawy o ochronie sygnalistów wyróżnia się zgłoszenia zewnętrzne, wewnętrzne i ujawnienie publiczne.
Ujawnienie publiczne
Ujawnienie publiczne możliwe jest przez sygnalistę w przypadku, gdy:
dokona on zgłoszenia wewnętrznego, a następnie zewnętrznego, a podmiot prawny w terminie na przekazanie informacji zwrotnej ustalonym w procedurze wewnętrznej, organ publiczny w terminie na przekazanie informacji zwrotnej ustalonym w procedurze zewnętrznej organu publicznego nie podejmą żadnych odpowiednich działań następczych ani nie przekażą sygnaliście informacji zwrotnej, chyba że nie podał on adresu do kontaktu, na który należy przekazać taką informację, lub
sygnalista dokona od razu zgłoszenia zewnętrznego, a organ publiczny w terminie na przekazanie informacji zwrotnej ustalonym w swojej procedurze zewnętrznej nie podejmie żadnych odpowiednich działań następczych ani nie przekaże sygnaliście informacji zwrotnej, chyba że nie podał on adresu do kontaktu, na który należy przekazać taką informację.
Procedura zgłoszeń zewnętrznych
Procedura zgłoszeń wewnętrznych dotyczy obowiązkowo podmiotów, na których rzecz według stanu na 1 stycznia lub 1 lipca danego roku wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia. Mniejsze podmioty również mogą ją wdrożyć u siebie.
Określona procedura zgłoszeń wewnętrznych wchodzi w życie po upływie 7 dni od dnia podania jej do wiadomości osób wykonujących pracę w sposób przyjęty w podmiocie prawnym.
Procedura zgłoszeń zewnętrznych
Zgłoszenie zewnętrzne dokonywane jest do organów publicznych lub Rzecznika Praw Obywatelskich. Sygnalista może to zrobić bez uprzedniego zrealizowania zgłoszenia wewnętrznego.
W przypadku zgłoszenia zewnętrznego do Rzecznika Praw Obywatelskich organ ten dokonuje wstępnej weryfikacji, ustalając, czy zgłoszenie dotyczy informacji o naruszeniu prawa oraz zidentyfikowaniu organu publicznego właściwego do podjęcia działań następczych. Rzecznik Praw Obywatelskich powinien niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 14 dni od dnia dokonania zgłoszenia, przekazać zgłoszenie dotyczące naruszenia prawa do organu publicznego właściwego do podjęcia działań następczych, o czym informuje sygnalistę. Gdyby zgłoszenie sygnalisty nie dotyczyło naruszenia prawa, Rzecznik Praw Obywatelskich odstępuje od jego przekazania i informuje o tym sygnalistę, jednocześnie podając ustalenia ze wstępnej weryfikacji zgłoszenia. W tym wypadku może on poinformować sygnalistę o możliwych krokach prawnych.
Dokonanie zgłoszenia zewnętrznego przez sygnalistę do organu publicznego przedstawia się w ten sposób, że po przyjęciu go organ dokonuje wstępnej weryfikacji zgłoszenia zewnętrznego, polegającej na ustaleniu, czy zgłoszenie dotyczy informacji o naruszeniu prawa, oraz na ustaleniu, czy zgłoszenie dotyczy naruszeń prawa w dziedzinie należącej do zakresu działania tego organu, a jeżeli nie – na ustaleniu organu publicznego właściwego do podjęcia działań następczych. Gdy zgłoszenie należy do kompetencji danego organu, podmiot ten rozpatruje zgłoszenie zewnętrzne oraz podejmuje działania następcze i przekazuje sygnaliście informację zwrotną.
Sposób dokonania zgłoszenia zewnętrznego
Zgłoszenie zewnętrzne może być dokonane w formie ustnej lub pisemnej, w tym w postaci papierowej przesłanej na adres do korespondencji wskazany przez Rzecznika Praw Obywatelskich lub organu publicznego przyjmującego zgłoszenie albo w postaci elektronicznej na adres poczty elektronicznej lub adres elektronicznej skrzynki podawczej, lub adres do doręczeń elektronicznych, wskazane przez Rzecznika Praw Obywatelskich lub organ publiczny przyjmujący zgłoszenie, lub za pośrednictwem przeznaczonego do tego formularza internetowego bądź aplikacji wskazanej przez organ publiczny jako aplikacja właściwa do dokonywania zgłoszeń w postaci elektronicznej.
Rejestry zgłoszeń zewnętrznych
Organ publiczny i Rzecznik Praw Obywatelski mają obowiązek prowadzić rejestr zgłoszeń zewnętrznych, w którym odnotowywane są w obu przypadkach:
- numer zgłoszenia;
- przedmiot naruszenia prawa;
- dane osobowe sygnalisty oraz osoby, której dotyczy zgłoszenie, niezbędne do identyfikacji tych osób;
- datę dokonania zgłoszenia;
- informacje o niepodejmowaniu dalszych działań.
Podsumowanie
Konkludując, dopiero czas pokaże, jak regulacje te funkcjonują w praktyce. Dokonując zgłoszenia, sygnalista powinien opierać się na faktach, a nie domysłach. Ważne, aby odpowiednie podmioty gwarantowały sygnalistom ochronę określoną w ustawie, w przeciwnym wypadku przepisy te mogą bowiem okazać się martwe.
