Czy krótki okres zatrudnienia poprzedzający zwolnienie chorobowe zawsze oznacza pozorność umowy o pracę?

Pracownik, podejmując nowe zatrudnienie, chce pokazać się nowemu pracodawcy z jak najlepszej strony. Czasami jednak zdarzają się sytuacje losowe, które skutkują koniecznością korzystania ze zwolnienia chorobowego. Czy choroba zaraz po zatrudnieniu może powodować pozorność umowy o pracę. 

Nawiązanie stosunku pracy a obowiązek ubezpieczeń społecznych

Ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadza obowiązkowe ubezpieczenia społeczne dla osób fizycznych będących pracownikami, które podlegają tym ubezpieczeniom od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia jego ustania.

Zgodnie z Kodeksem pracy przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zatrudnienie odpowiadające powyższym kryteriom zawsze jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy.

Pozorność umowy o pracę

Zdarzają się przypadki, kiedy niedługo po zawarciu umowy o pracę pracownik zmuszony jest korzystać ze zwolnienia chorobowego, a to z kolei wzbudza w ZUS-ie podejrzenie o pozorności zawartej umowy o pracę, która zawierana jest wyłącznie w celu otrzymania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. W takich sytuacjach często dochodzi do wydania decyzji o tym, że ubezpieczony nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu z powołaniem się na pozorność zawartej umowy o pracę. W następstwie takiej decyzji ZUS odmawia ubezpieczonemu prawa do zasiłku chorobowego.

Na początku należy wyjaśnić, czym jest pozorność umowy oraz kiedy umowa o pracę zawarta zostaje dla pozoru. Do regulacji pracowniczych zawartych w Kodeksie pracy odpowiednie zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego. Kodeks cywilny stanowi, że nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Dlatego też pozorność będzie definiowana jako sytuacja, kiedy strony składają sobie oświadczenia bez zamiaru wywołania skutków prawnych lub z zamiarem wywołania skutku innego, niż miałoby to wynikać z treści pozornej czynności prawnej. 

Charakterystycznymi elementami umowy pracę, która jest pozorna, są: wzajemnie złożone oświadczenia pracodawcy i pracownika – pracodawca i pracownik muszą zgadzać się na dokonanie czynności prawnej jedynie dla pozoru, strony nie chcą, aby powstały skutki prawne, jakie zwykle prawo łączy z zawarciem umowy o pracę. Elementy te muszą wystąpić łącznie. Powyższe oznacza, że pracownik nie zamierza świadczyć pracy, a pracodawca nie chce wypłacać mu wynagrodzenia, a rzeczywistym zamysłem stron jest stworzenie pozorów realizacji stosunku pracy w taki sposób, aby towarzyszące temu okoliczności miały na celu wprowadzenie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w błąd, zaś celem umowy jest doprowadzenie do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego przez pracownika.

Ustalenie, że umowa o pracę została zawarta w celu obejścia prawa, wymaga określenia wszystkich potencjalnych korzyści i obciążeń dla pracownika i pracodawcy wynikających z kwestionowanej umowy o pracę.

Sąd Najwyższy w wyroku z 28 kwietnia 2005 roku, sygn. I UK 23 6/04, uznał, że „sama chęć uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego jako motywacja do podjęcia zatrudnienia nie świadczy o zamiarze obejścia prawa, podobnie jak inne cele stawiane sobie przez osoby zawierające umowy o pracę, takie jak na przykład chęć uzyskania środków utrzymania”.

Ponadto Sąd Najwyższy w wielu wydawanych przez siebie orzeczeniach w sprawach, gdzie ZUS powoływał się na pozorność umowy o pracę wskazał, że fakt ustalenia przez strony wysokiego wynagrodzenia za pracę nie może przemawiać za pozornością zawartej umowy. Nie może to jednak prowadzić do akceptacji dla nagannych i szkodliwych społecznie zachowań, będących w swej istocie wyłudzaniem wyższych świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych poprzez zawieranie umów o pracę na krótki okres przed zajściem zdarzenia rodzącego uprawnienie do świadczenia z ubezpieczenia społecznego (np. urodzeniem dziecka) z jednoczesnym ustaleniem wygórowanego wynagrodzenia, co w konsekwencji prowadzi do uzyskania przez osobę ubezpieczoną naliczonych od takiej podstawy świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Przykład 1.

Łukasz Nowak prowadzi firmę produkcyjną. Stale poszerza swoją ofertę i zatrudnia nowych pracowników. 1 października 2022 roku zawarł umowę o pracę z Januszem Kowalskim. Janusz Kowalski 3 listopada 2022 roku w drodze do pracy doznał wypadku. ZUS zakwestionował umowę o pracę zawartą pomiędzy Łukaszem Nowakiem i Januszem Kowalskim, zarzucając jej pozorność. ZUS wydał decyzję o tym, że ubezpieczony nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu. W toku postępowania przed sądem pracy ustalono, że zarzuty ZUS-u co do pozorności umowy o pracę były bezzasadne, gdyż Janusz Kowalski do czasu wypadku rzeczywiście każdego dnia stawiał się w pracy na hali produkcyjnej i wykonywał powierzone mu zadania.

Stwierdzenie przez ZUS pozorności umowy o pracę i uznanie, że pracownik nie podlega ubezpieczeniom społecznym – co zrobić w takiej sytuacji?

W sytuacji otrzymania decyzji stwierdzającej, że pracownik nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu z powołaniem się na pozorność umowy o pracę, konieczne jest złożenie od niej odwołania.

Pracownik odwołanie od decyzji ZUS-u wnosi do sądu za pośrednictwem Zakładu w terminie miesiąca, licząc od daty doręczenia decyzji, od której składa odwołanie.

Odwołanie od decyzji ZUS-u stwierdzającej, że pracownik nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu wnosi się do Sądu Okręgowego Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych właściwego ze względu na miejsce zamieszkania ubezpieczonego za pośrednictwem właściwej jednostki ZUS-u, która wydała decyzję, od której ubezpieczony się odwołuje.

Odwołanie od decyzji ZUS-u powinno zawierać następujące elementy:

1. oznaczenie sądu i organu, za którego pośrednictwem jest wnoszone;
2. oznaczenie odwołującego się, w tym imienia, nazwiska, adresu, numeru PESEL;
3. dokładne oznaczenie zaskarżonej decyzji i jej oznaczenia;
4. twierdzenia, wnioski, dowody;
5. uzasadnienie;
6. podpis.

Osoba składająca odwołanie nie musi wskazać konkretnych zarzutów co do wadliwości wydanej decyzji, np. w formie naruszenia przepisów prawa. W treści odwołania wystarczające jest wykazanie niezadowolenia z treści wydanej decyzji, która prowadzi do pokrzywdzenia osoby odwołującej się. Przy czym w przypadku decyzji stwierdzającej, że pracownik nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu i wypadkowemu z powołaniem się na pozorność umowy o pracę dobrze jest wykazać wszystkie okoliczności dotyczące stosunku pracy, które potwierdzają, że był on rzeczywiście realizowany.

Tutaj warto wskazać na wyrok Sądu Rejonowego Gdańsk – Południe w Gdańsku VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń z 28 marca 2018 roku, sygn. VI P 78/17, w którym szczegółowo omówiono elementy stosunku pracy. Zgodnie z powoływanym orzeczeniem: „Stosunek prawny, którego podstawę stanowi umowa o pracę, charakteryzuje się szczególnymi cechami, pozwalającymi na jego odróżnienie od innych stosunków prawnych do niego zbliżonych, a mianowicie umowy o świadczenie usług, umowy o dzieło, czy umowy zlecenia. Wyróżnia się on bowiem koniecznością osobistego świadczenia pracy, podporządkowaniem pracownika pracodawcy, wykonywaniem pracy na rzecz pracodawcy i na jego ryzyko, ciągłym charakterem wzajemnych zobowiązań podmiotów, a ponadto odpłatnością pracy. Zasada osobistego świadczenia pracy oznacza, że pracownik winien wykonywać pracę na rzecz pracodawcy osobiście i nie może tego obowiązku spełniać za pośrednictwem innej osoby. Związane jest to z osobistymi przymiotami pracownika, jak np. kwalifikacjami, sumiennością, starannością, wiekiem, płcią itp. Można w związku z tym stwierdzić, że stosunek ten opiera się na zasadzie szczególnego zaufania między stronami, co z kolei prowadzi do wniosku, że do jego powstania konieczne jest osobiste zawarcie umowy. Zasada podporządkowania pracownika pracodawcy polega zwłaszcza na obowiązku stosowania się do poleceń przełożonego oraz postanowień regulaminu, które pozostają w związku z wykonywaną pracą, tj. jej organizacją i przebiegiem. Podporządkowanie pracownika może przykładowo polegać na określeniu przez pracodawcę czasu pracy lub wyznaczeniu zadań. Zasada ryzyka pracodawcy występuje w prawie pracy w kilku znaczeniach i wiąże się ze swoistym rozkładem odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań”. Te elementy stosunku pracy winny być wykazywane w toku postępowania z odwołania od decyzji ZUS-u w przypadku uznania pozorności umowy o pracę.

Postępowanie w sprawie odwołania od decyzji ZUS-u

W postępowaniu przed sądem pracy i ubezpieczeń społecznych nie ma ograniczeń dowodowych – wykorzystane mogą zostać dowody z dokumentów prywatnych i urzędowych, zeznania świadków, zeznania stron, opinie biegłych bądź inne środki dowodowe.

W toku sprawy z odwołania od decyzji ZUS-u pracownik może działać samodzielnie, przez przedstawiciela ustawowego lub poprzez ustanowionego przez siebie pełnomocnika, którym może być radca prawny albo adwokat.

W toku postępowania toczącego się na skutek złożenia odwołania od decyzji ZUS-u ubezpieczony może złożyć do sądu wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Musi on zawierać oświadczenia o stanie rodzinnym, dochodach, majątku i  źródłach utrzymania, z którego wynika, że ubezpieczony nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Składając wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, można wskazać konkretnego prawnika, który miałby nas reprezentować. Brak takiego wskazania skutkować będzie wyznaczeniem prawnika z list prowadzonych przez samorządy zawodowe adwokatów lub radców prawnych.

Złożenie odwołania jest wolne od opłat sądowych.

Najczęściej w postępowaniu przed sądem I instancji odwołujący się nie zostają obciążeni kosztami postępowania obejmującymi wydatki w sprawie i ewentualne koszty zastępstwa profesjonalnych pełnomocników reprezentujących ZUS.

Każdy zarzut pozorności umowy o pracę należy rozpatrywać indywidualnie, dlatego też w przypadku zakwestionowania prawdziwości umowy o pracę dobrze jest skorzystać z pomocy prawnika, który przeanalizuje sprawę i podpowie, jak bronić się w sporze z ZUS-em przed sądem.