Pozorność umowy o pracę według ZUS

Często słyszy się, że ZUS odmówił kobiecie w ciąży zasiłku chorobowego czy macierzyńskiego, gdyż uznał, że umowa o pracę zawarta była dla pozoru, żeby otrzymać wspomniane świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Co to oznacza? Kiedy ZUS stwierdza pozorność umowy o pracę? Przeczytaj nasz artykuł i dowiedz się więcej?

Czym jest umowa o pracę?

Umowa o pracę jest najpopularniejszą formą zatrudnienia. Zasady jej zawierania, podstawowe prawa i obowiązki stron reguluje Kodeks pracy, w odróżnieniu od umowy zlecenia czy umowy o dzieło, które są wykonywane na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego. Podstawowe cechy umowy o pracę zawarte są w art. 22 kp i są to:

• wykonywanie pracy w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę – np. w stałych godzinach pracy od poniedziałku do piątku, godz. 7.00–15.00;
• podporządkowanie – praca na podstawie umowy o pracę jest wykonywana pod kierownictwem pracodawcy, w odróżnieniu  np. od umów cywilnoprawnych;
• wynagrodzenie – świadczenie pracy na podstawie umowy o pracę jest zawsze obowiązkowo płatne, w odróżnieniu np. od umowy zlecenia, która może być nieodpłatna. Pracownik ma zagwarantowane w odpowiednich przepisach minimalne wynagrodzenie za pracę.

Zdaniem Sądu Najwyższego przedstawionym w wyroku z 25 kwietnia 2019 r. (I UK 44/18): „przyjęcie, że pracownik wykonuje pracę pod kierownictwem pracodawcy oznacza, że przejawy takiego kierownictwa będą mieć miejsce w trakcie procesu pracy. Pracodawca wskazuje zadania oraz proces ich realizacji. Wykonywanie poleceń jest fundamentem wzajemnych relacji między stronami stosunku pracy. […] Za podporządkowanie pracownika pracodawcy nie można jedynie uważać wyłącznie podporządkowania osobowego. Znaczenie ma także podporządkowanie organizacyjne, przejawiające się w wyznaczaniu miejsca i czasu pracy”.

Umowa o pracę jako tytuł do ubezpieczeń

Zgodnie z art. 6 ust. 1 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych pozostawanie w stosunku pracy jest tytułem do obowiązkowego ubezpieczenia zarówno emerytalno-rentowego, jak i chorobowego. Ubezpieczenie trwa od dnia nawiązania stosunku pracy do dnia jego ustania. Zasadniczą kwestią dla ZUS-u jest ustalenie, czy dana osoba podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym oraz stwierdzenie, czy zaistniał między stronami stosunek pracy w rozumieniu art. 22 kp. Tylko tak rozumiany stosunek pracy jest podstawą do objęcia pracownika ubezpieczeniem i co się z tym wiąże, przyznaniem mu świadczeń chorobowych.

Przykład 1. 

Pani Zofia była w ciąży i nie miała stałej pracy. Umówiła się z koleżanką, która prowadzi firmę usługową, że ta zatrudni ją na stanowisku specjalisty ds. administracyjnych. Po kilku tygodniach pracy pani Zofia poszła na zwolnienie lekarskie. ZUS wszczął kontrolę i odmówił wypłaty świadczeń chorobowych, gdyż uznał, że umowa o pracę została zawarta dla pozoru. ZUS argumentował, że mimo podpisania umowy, zgłoszenia do ubezpieczeń czy wypłaty wynagrodzenia do zawarcia umowy o pracę nie doszło, gdyż pani Zofia nie świadczyła pracy. 

Nie było żadnych świadków, którzy mogliby potwierdzić wykonywanie pracy, a ZUS nie dał wiary stwierdzeniu pani Zofii, że w biurze przebywała rzadko i pracowała głównie zdalnie. Poparciem tezy o pozorności zawartej umowy o pracę według ZUS-u był fakt, że pracodawca nie miał środków pieniężnych na utworzenie nowego etatu – miał kłopoty z regulowaniem zobowiązań i wystąpił do ZUS-u z prośbą o rozłożenie ich na raty – a także to, że po przejściu pani Zofii na zwolnienie lekarskie pracodawca nie zatrudnił na jej miejsce innej osoby. Dla ZUS-u oznaczało to, że specjalnie utworzono stanowisko dla pani Zofii, ale od razu było wiadomo, że nie będzie tam pracować, tylko zatrudniła się po to, by uzyskać świadczenie, a umowa o pracę między nią a pracodawcą została zawarta dla pozoru.

Pozorność umowy o pracę – kiedy ma miejsce?

Definicję pozorności nie tylko w odniesieniu do umowy o pracę, lecz także wszelkich innych umów między stronami znajdziemy w art. 83 Kodeksu cywilnego, który stwierdza, że „nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru”. 

Aby wyjaśnić, czym jest pozorność umowy o pracę, możemy posiłkować się wyrokami Sądu Najwyższego, który to często rozstrzygał, czy umowa o pracę jest zawarta dla pozoru. W tym z 29 czerwca 2017 r. (III UK 172/16) czytamy, że:

„umowa o pracę jest zawarta dla pozoru i nie może w związku z tym stanowić tytułu do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba określona jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy, czyli gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy”.

„podleganie ubezpieczeniu społecznemu wynika z prawdziwego zatrudnienia, a nie z samego faktu zawarcia umowy o pracę. Dokument w postaci umowy o pracę nie jest niepodważalnym dowodem na to, że osoby podpisujące go jako strony umowy, faktycznie złożyły oświadczenie woli o treści zapisane w dokumencie”.

Pozorność umowy o pracę – jakie konsekwencje niesie wobec ZUS-u i urzędu skarbowego ?

Wydanie przez ZUS prawomocnej decyzji, że dana osoba nie podlegała obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym z tytułu stosunku pracy z powodu zawarcia umowy o pracę dla pozoru, oznacza dla pracodawcy:

• obowiązek wyrejestrowania osoby, której dotyczy decyzja z ZUS-u z dniem, z którym została zgłoszona;
• konieczność sporządzenia korekt dokumentów rozliczeniowych dotyczących danej osoby poprzez wyzerowanie podstaw wymiaru składek w imiennych raportach ZUS RCA i RSA.

Natomiast jeżeli chodzi o konsekwencje uznania przez ZUS zawarcia umowy o pracę dla pozoru w podatku dochodowym, to należy:

• wyksięgować z kosztów uzyskania przychodów kwoty wypłaconych wynagrodzeń;
• skorygować zeznanie roczne, o ile zostało już złożone;
• nie korygować PIT-11 oraz PIT-4, o ile zostały złożone – skoro wynagrodzenie zostało wypłacone, a składki od niego pobrane, to formularze zostały sporządzone i wysłane prawidłowo.

Dla osoby, której ZUS odmówił prawa do podlegania ubezpieczeniom społecznym, oznacza to wstrzymanie wypłaty zasiłków oraz wezwanie do zwrotu już wypłaconych świadczeń.  Kwoty nienależnie pobranych świadczeń podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, choć istnieje możliwość rozłożenia tej należności na raty.