Generalny Inspektor Informacji Finansowej – kim jest i czym się zajmuje?

Poza ministrem właściwym do spraw finansów Generalny Inspektor Informacji Finansowej jest najważniejszym organem przeznaczonym do walki z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu. Każdy podmiot, który jest obowiązany do przestrzegania polityki AML, powinien wiedzieć, kim jest GIIF i jakie są jego kompetencje. To z całą pewnością pozwoli lepiej zrozumieć cel, jaki przyświecał prawodawcy w stworzeniu ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.

Generalny Inspektor Informacji Finansowej – wymóg Unii Europejskiej

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 2015/849 z dnia 20 maja 2015 roku w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu zobowiązała każde państwo członkowskie UE do ustanowienia jednostki analityki finansowej, której zadaniem jest zapobieganie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, wykrywanie takich zdarzeń oraz ich skuteczne zwalczanie. 

W Polsce głównym organem mającym sprawować powyższe funkcje jest Generalny Inspektor Informacji Finansowej. Jednostka ta otrzymała szereg kompetencji do walki z najgroźniejszymi przestępstwami finansowymi, które obejmują m.in. otrzymywanie, analizę, przetwarzanie i przekazywanie odpowiednim organom ujawnionych informacji finansowych dotyczących podejrzanych dochodów celem demaskowania przestępnych sposobów działania i potencjalnego finansowania terroryzmu.

Dodatkowo GIIF jest członkiem Międzyresortowego Zespołu ds. Zagrożeń Terrorystycznych. Zespół ten stanowi rządowy organ pomocniczy. Jest on odpowiedzialny za zapewnienie na szczeblu administracji rządowej współdziałania w zakresie rozpoznawania, przeciwdziałania i zwalczania terroryzmu.

Kto może zostać Generalnym Inspektorem?

Generalny Inspektor Informacji Finansowej stanowi jednoosobowy organ administracji rządowej. Od kandydata na tę funkcję ustawa przewiduje szereg minimalnych wymogów. Brak spełnienia choćby jednej z nich dyskwalifikuje go w procedurze powoływania.

Osoba ubiegająca się o omawiany urząd musi:

1. mieć obywatelstwo polskie;
2. korzystać z pełni praw publicznych;
3. wykazywać nieskazitelną postawę moralną, obywatelską i patriotyczną;
4. nie być skazaną za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe;
5. spełniać wymagania określone w przepisach o ochronie informacji niejawnych w zakresie dostępu do informacji niejawnych o klauzuli „ściśle tajne”;
6. mieć tytuł zawodowy magistra lub tytuł równorzędny w zakresie prawa, ekonomii lub finansów;
7. mieć wiedzę z zakresu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.

Ponadto GIIF nie może przynależeć do żadnej partii politycznej ani w przeszłości pełnić służby zawodowej lub pracować w organach bezpieczeństwa państwa.

Jeżeli w trakcie pełnienia funkcji GIIF przestanie spełniać jeden z powyższych warunków, np. utraci prawa publiczne lub zostanie skazany za przestępstwo skarbowe, Prezes Rady Ministrów może odwołać go z pełnionego stanowiska.

Kto powołuje Generalnego Inspektora Informacji Finansowej?

Podmiotem uprawnionym do powoływania i odwoływania GIIF jest Prezes Rady Ministrów. Powołanie następuje na wniosek ministra finansów publicznych po zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw koordynowania działalności służb specjalnych.

Nawet jeżeli Premier nie zdecyduje się powołać wskazanego przez ministra finansów kandydata, nie ma on uprawnień do samodzielnego wyboru innej osoby. Nie może dojść do wyboru GIIF również w sytuacji wydania negatywnej opinii ministra ds. koordynowania działalności służb specjalnych. Zatem, jeżeli na którymś z etapów dojdzie do sprzeciwienia się przez któryś organ wobec powołania zaproponowanej osoby, konieczne jest przeprowadzenie całej procedury od nowa, tj. konieczne jest złożenie przez MF nowego wniosku, zaopiniowanie go i zaakceptowanie przez Premiera.

Powołanie następuje z dniem wskazanym w akcie powołania stanowiącym potwierdzenie pozytywnego rozpatrzenia wniosku Ministra Finansów przez Prezesa Rady Ministrów.

Ile trwa kadencja GIIF?

Kadencja GIIF ma charakter czasowy, który jest z góry oznaczony. Trwa ona 6 lat. Rozpoczyna się z dniem powołania, czyli datą wskazaną w akcie powołania. Od tego dnia należy liczyć 6-letni termin, tj. upływa on tego samego dnia 6 lat później. W praktyce jednak często trwa dłużej, ponieważ były Generalny Inspektor ma obowiązek wykonywać swoje zadania aż do czasu powołania nowego GIIF. Nie powinno to jednak trwać dłużej niż przez 3 miesiące.

Ta sama osoba nie może piastować stanowiska Generalnego Inspektora Informacji Finansowej dłużej niż przez 2 kolejne kadencje. Przepis art. 11a ustawy mówi o 2 „kolejnych” kadencjach, co należy poczytywać, że dana osoba nie może zostać powołana na trzecią bezpośrednio po drugiej. Nie jest jednak wytłumaczone, czy po odbyciu przerwy nie ma możliwości wybrania jej po raz kolejny. W piśmiennictwie spotkamy się ze stanowiskiem, że racje systemowe przemawiają za wykładnią przyzwalającą 1 osobie na pełnienie więcej niż 2 kadencji piastuna organu GIIF. Warunkiem pełnienia trzeciej i każdej kolejnej kadencji, w przypadku dwukrotnego, następującego po sobie powołania na urząd GIIF, jest jednak upływ kadencji innej osoby (por. red. Dyl/Królikowski 2024, wyd. 2/Brodowski, art. 11a Terroryzmu).

Zaprzestanie pełnienia funkcji GIIF

Generalny Inspektor może zaprzestać pełnienia swojej funkcji wcześniej. Dzieje się tak w przypadku śmierci osoby piastującej to stanowisko lub w wyniku odwołania.

Co do pierwszej możliwości – nie ma raczej potrzeby wyjaśniania tej przesłanki. Zajmiemy się zatem drugą, czyli odwołaniem Generalnego Inspektora Informacji Finansowej. Ustawa przewiduje zasadniczo 3 sytuacje, kiedy może dojść do odwołania, mianowicie:

1. niewykonywanie przez piastuna organu GIIF zadań na skutek długotrwałej choroby trwającej co najmniej 6 miesięcy;
2. zaprzestanie spełniania co najmniej 1 z niżej wymienionych warunków:
3. posiadanie wyłącznie obywatelstwa polskiego,
4. korzystanie z pełni praw publicznych,
5. brak karalności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub przestępstwo skarbowe,
6. brak przynależności do partii politycznej;
7. złożenie przez piastuna organu GIIF rezygnacji.

Powyższe okoliczności są jedynymi, które mogą prowadzić do odwołania GIIF ze stanowiska. Ponadto Prezes Rady Ministrów ma swobodę w podejmowaniu decyzji w tym przedmiocie. Oznacza to, że spełnienie się którejś z przesłanek uprawnia Prezesa do odwołania z funkcji, nie jest to jednak jego obowiązkiem. Tak wąskie możliwości odwołania Generalnego Inspektora mają na celu zapewnienie mu dużej niezależności w działaniu.

Czym dokładnie zajmuje się Generalny Inspektor Informacji Finansowej?

Przejdźmy do najważniejszej kwestii, tj. do obowiązków Generalnego Inspektora. GIIF został powołany do wykrywania oraz zapobiegania takim przestępstwom jak pranie pieniędzy oraz finansowanie terroryzmu. Jest to jego cel nadrzędny i powinien go spełniać wszelkimi możliwymi – zgodnymi z prawem – sposobami.

Prawodawca zdecydował się jednak na uszczegółowienie zadań Generalnego Inspektora, wskazując, czym dokładnie się on zajmuje. Katalog ten ma jednak charakter otwarty i są to jedynie przykłady jego najważniejszych obowiązków. Zaliczamy do nich:

• analizowanie informacji dotyczących wartości majątkowych, co do których Generalny Inspektor powziął podejrzenie, że mają one związek z przestępstwem prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu;
• przeprowadzanie procedury wstrzymania transakcji lub blokady rachunku;
• żądanie przekazania informacji o transakcjach i ich udostępnianie;
• przekazywanie uprawnionym organom informacji i dokumentów uzasadniających podejrzenie popełnienia przestępstwa;
• wymiana informacji z jednostkami współpracującymi;
• sporządzanie krajowej oceny ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu oraz strategii przeciwdziałania tym przestępstwom we współpracy z jednostkami współpracującymi i instytucjami obowiązanymi;
• sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem przepisów dotyczących przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu;
• wydawanie decyzji w sprawach wpisu na listę osób i podmiotów, wobec których stosuje się szczególne środki ograniczające, lub skreślenia z niej oraz prowadzenie tej listy;
• współpraca z właściwymi organami innych państw, a także zagranicznymi instytucjami i międzynarodowymi organizacjami zajmującymi się przeciwdziałaniem praniu pieniędzy lub finansowaniu terroryzmu;
• wymiana informacji z zagranicznymi jednostkami analityki finansowej, w tym prowadzenie punktu kontaktowego na potrzeby tej wymiany;
• nakładanie kar administracyjnych, o których mowa w ustawie;
• udostępnianie wiedzy i informacji z zakresu przepisów o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw finansów publicznych;
• przetwarzanie informacji w trybie określonym w ustawie;
• inicjowanie innych działań w celu przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.

Możliwość wyłączenia GIIF od wykonywania zadań

Są takie sytuacje, kiedy udział Generalnego Inspektora Informacji Finansowej będzie niewskazany z uwagi na jego osobiste zaangażowanie w sprawę. Ustawa mówi bowiem, że Generalny Inspektor podlega wyłączeniu od wykonywania zadań w przypadku wystąpienia okoliczności mogącej wywołać wątpliwość co do jego bezstronności, w tym w przypadku spraw dotyczących:

• jego praw lub obowiązków, lub
• praw lub obowiązków jego małżonka, lub
• osoby pozostającej z nimi we wspólnym pożyciu, krewnych i powinowatych do drugiego stopnia, lub
• osób związanych z nimi z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli.

Powody wyłączenia trwają mimo ustania małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli.

Powyższy katalog jest otwarty i również inne okoliczności mogą prowadzić do wyłączenia. Chodzi tu przede wszystkim o możliwość zaistnienia stronniczości w czasie wykonywanych zadań.

Przesłanki wyłączenia rozstrzyga — z urzędu lub na wniosek — minister właściwy do spraw finansów publicznych. Jeżeli dojdzie do odsunięcia GIIF od danej sprawy, jego zadania wykonuje minister finansów.