Niniejsze opracowanie skierowane jest przede wszystkim do osób, które mogą być beneficjentami różnych funkcjonujących obecnie programów publicznych umożliwiających otrzymanie dofinansowania, dotacji, pożyczki czy innych korzyści ze środków publicznych. Mogą być to środki państwowe, samorządowe, ale również unijne czy pochodzące z programów międzynarodowych na mocy porozumień między państwami. Czasami, umyślnie lub nie, osoba zgłasza się po taką pomoc publicznoprawną, mimo że nie spełnia kryteriów do jej uzyskania. Czym jest przestępstwo wyłudzenia świadczenia publicznoprawnego? Jakie są znamiona czynu zabronionego? Jakiej karze podlega sprawca? Czy są okoliczności, w których jej nie poniesie? Na te pytania odpowiadamy w dalszej części opracowania.
Przestępstwo wyłudzenia świadczenia
W art. 297 Kodeksu karnego (kk) wskazano przestępstwo wyłudzenia kredytu, dotacji czy innego świadczenia od banku lub jednostki organizacyjnej prowadzącej podobną działalność gospodarczą na podstawie ustawy albo od organu lub instytucji dysponujących środkami publicznymi.
Przestępstwem jest przedkładanie podrobionego, przerobionego, poświadczającego nieprawdę albo nierzetelnego dokumentu albo przedkładanie nierzetelnego, pisemnego oświadczenia dotyczącego okoliczności o istotnym znaczeniu dla uzyskania wsparcia finansowego, instrumentu płatniczego lub zamówienia, w celu uzyskania dla siebie lub innej osoby:
- kredytu,
- pożyczki pieniężnej,
- poręczenia,
- gwarancji,
- akredytywy,
- dotacji,
- subwencji,
- potwierdzenia przez bank zobowiązania wynikającego z poręczenia lub z gwarancji lub podobnego świadczenia pieniężnego na określony cel gospodarczy,
- instrumentu płatniczego,
- zamówienia publicznego.
Takie oświadczenie lub dokument muszą zostać przedstawione bankowi, jednostce organizacyjnej prowadzącej podobną działalność gospodarczą na podstawie ustawy albo organowi lub instytucji dysponującym środkami publicznymi.
Przepis art. 297 § 1 kk służy ochronie tych samych wartości co tzw. klasyczne oszustwo, które jest ujęte w art. 286 § 1 kk, mianowicie ochronie najszerzej rozumianych praw i interesów majątkowych.
Wszystkie zachowania, które nie dadzą się zakwalifikować jako wprowadzające w błąd lub wyzyskujące błąd w rozumieniu art. 286 § 1 kk i jednocześnie stanowiące niepowiadomienie właściwego podmiotu o powstaniu sytuacji mogącej mieć wpływ na wstrzymanie albo ograniczenie wysokości wsparcia finansowego określonego w art. 297 § 1 kk lub zamówienia publicznego, albo na możliwość dalszego korzystania z instrumentu płatniczego, znajdują się poza zakresem kryminalizacji przestępstwa oszustwa i jednocześnie są kryminalizowane przez przestępstwo wyłudzenia kredytu czy innego świadczenia.
Popełnienie przestępstwa stypizowanego w art. 297 § 1 kk następuje z chwilą przedłożenia wymienionych w tym przepisie dokumentów lub oświadczeń w celu uzyskania danego instrumentu, także w przypadku odmowy jego udzielenia.
W wielu postępowaniach, konkursach polegających na możliwości uzyskania dotacji, subwencji czy innej pomocy finansowej, poza wnioskiem konieczne jest także załączenie dokumentów takich jak umowy o pracę, deklaracje podatkowe, księgi przychodów i rozchodów czy inne wymagane załączniki. Powinny one być zgodne z prawdą, uzyskane od osób uprawnionych do ich wytworzenia. Ponadto ubiegający się o świadczenie może też być zobowiązany do uzupełnienia wniosku, oświadczeń, w których na przykład podaje liczbę osób zamieszkujących, planowane inwestycje, wysokość kosztów inwestycji, deklaruje na przykład usunięcie źródeł ciepła, takich jak piec, a nie planuje tego zrobić, podaje nieprawdziwe informacje w oświadczeniach.
Przykład 1.
Pani Marta złożyła wniosek o dotację na pompę ciepła. Wskazała metraż domu 300 m2 oraz jakiego rodzaju pompa jest jej niezbędna, biorąc pod uwagę powierzchnię. Dowiedziała się jednak, że WFOŚiGW, który przyznaje te dotacje, może prowadzić kontrole inwestycji. Wobec tego złożyła wniosek o zmianę umowy w drodze aneksu, dlatego, że powierzchnia jej domu to 100 m2 i w związku z tym pompa ciepła, której potrzebowała, miała mniejsze parametry i mniejszą wartość.
Również taka błędna, nieprawdziwa informacja co do okoliczności, które mają istotny wpływ na przyznanie wsparcia, stanowi czyn zabroniony. Ponadto nie tylko podana we własnym interesie, lecz także w interesie osoby trzeciej, będzie przestępstwem.
Jakiej karze podlega sprawca?
Sprawca, zgodnie z art. 297 § 1 kk, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
Tej samej karze podlega ten, kto wbrew ciążącemu obowiązkowi nie powiadamia właściwego podmiotu o powstaniu sytuacji mogącej mieć wpływ na wstrzymanie albo ograniczenie wysokości udzielonego wsparcia finansowego określonego w przepisie dotyczącym wyłudzenia kredytu lub innych świadczeń, w tym zamówienia publicznego, albo na możliwość dalszego korzystania z instrumentu płatniczego.
Jest to zatem wysoka kara, co do zasady pozbawienia wolności. Na podstawie innych przepisów można próbować zamienić taką karę na przykład na karę grzywny.
Kto nie podlega karze?
Zgodnie z art. 297 § 3 kk nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie zapobiegł wykorzystaniu wsparcia finansowego lub instrumentu płatniczego, określonych w art. 297 § 1 kk, zrezygnował z dotacji lub zamówienia publicznego albo zaspokoił roszczenia pokrzywdzonego.
Ten przepis dotyczy zatem tzw. czynnego żalu, który ma wyrazić sprawca, aby nie podlegał karze za przestępstwo.
Czynny żal skutkujący niepodleganiem karze, opisany w art. 297 § 3 kk, polega na dobrowolnym zapobiegnięciu wykorzystania wsparcia finansowego lub instrumentu płatniczego określonych w art. 297 § 1 kk, rezygnacji z dotacji lub zamówienia publicznego albo zaspokojeniu roszczenia pokrzywdzonego przed wszczęciem postępowania karnego.
Do znamion przedmiotowych tej instytucji należy zaliczyć czynność sprawczą, która ma charakter wieloodmianowy, w postaci:
- zapobiegnięcia wykorzystaniu wsparcia finansowego lub instrumentu płatniczego określonych w art. 297 § 1 kk;
- rezygnacji z dotacji lub zamówienia publicznego,
- zaspokojenia roszczenia pokrzywdzonego.
Znamiona czynności sprawczych z art. 297 § 3 kk mają charakter skutkowy, ponieważ efektem zachowania podjętego w ramach tej instytucji jest przerwanie przebiegu przyczynowego, który prowadzi do wykorzystania wsparcia finansowego lub instrumentu płatniczego określonych w art. 297 § 1 kk oraz prowadzącego do skorzystania z dotacji lub zamówienia publicznego.
Skutkiem jest także zaspokojenie roszczenia pokrzywdzonego. Art. 297 § 3 kk zawiera także znamię modalne dotyczące czasu „przed wszczęciem postępowania karnego”.
Osoba, która popełniła przestępstwo, może jeszcze przed zgłoszeniem zawiadomienia przez pokrzywdzonego wykazać swój czynny żal oraz:
- wycofać wniosek o wsparcie finansowe jeszcze przed jego rozpatrzeniem;
- złożyć wniosek o rozwiązanie umowy po jej zawarciu, a przed wypłatą środków;
- w sytuacji wypłaty środków – złożyć wniosek o rozwiązanie umowy oraz zwrócić wypłacone środki wraz z odsetkami, jeżeli takie są przewidziane w umowie.
Przykład 2.
Pani Marta z przykładu 1. po przekazaniu do WFOŚiGW informacji o mniejszym metrażu domu dostała dotację w kwocie, która była dostosowana już do aneksowanej umowy. Nie wypłacono jej dotacji dla pierwotnie podanego metrażu. Wobec tego można wskazać, że wyraziła ona czynny żal, naprawiając swój błąd – aktualizując oświadczenie, równocześnie nie sprawiając, że wypłacono by jej wsparcie, które by jej nie przysługiwało. Stąd też nie będzie ona podlegała karze, a żadnemu podmiotowi nie została wyrządzona szkoda majątkowa.
