Spółka cywilna jest bardzo specyficzną formą prowadzenia firmy, nie należy do spółek osobowych ani kapitałowych. Nie mają do niej zastosowania również przepisy Kodeksu spółek handlowych. Wobec powyższego nie należy traktować jej jako osoby prawnej, a bardziej jako umowny stosunek zobowiązaniowy, w ramach którego wspólnicy obligują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w oznaczony sposób. Wspólnicy są obowiązani do osobistego działania na korzyść i w interesie zawiązanej spółki. Ponoszą w takim samym stopniu odpowiedzialność za działanie przedsiębiorstwa i na równych warunkach partycypują w zyskach i stratach firmy. Czy jest jednak możliwość, aby odpowiedzialność wspólników spółki cywilnej została uregulowana w inny sposób?
Czym jest spółka cywilna?
Spółka cywilna jest formą prowadzenia działalności gospodarczej określoną w Kodeksie cywilnym w przepisach art. 860 i nast. Jest to całkowicie oddzielny byt od spółek osobowych oraz kapitałowych. Nie posiada zdolności prawnej ani własnego majątku. Powstaje poprzez zawarcie umowy gospodarczej przez minimum dwie osoby fizyczne prowadzące własne działalności gospodarcze. Przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Umowa spółki powinna być stwierdzona pismem.
Spółka nie podlega wpisowi do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej ani do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym. Wpisowi do CEIDG podlegają jedynie jej wspólnicy. Spółce nadaje się jednak REGON i NIP. Spółka cywilna nie jest podmiotem prawa, nie ma zdolności prawnej ani zdolności do dokonywania czynności prawnych. W jej imieniu działają jej wspólnicy. Brak osobowości prawnej oznacza, że w kontaktach z podmiotami trzecimi to nie spółka zawiera umowy, a wszyscy wspólnicy (pod umową nie znajduje się podpis osoby reprezentującej spółkę, np. prezesa zarządu, a podpisy wszystkich wspólników). Taka konstrukcja prawna oznacza, że za wszelkie zobowiązania firmy nie odpowiada spółka, a jej wspólnicy całym swoim majątkiem (jako osoby fizyczne).
Spółka cywilna nie posiada statusu przedsiębiorcy w rozumieniu ustawy Prawo przedsiębiorców. Nie ma osobowości prawnej, przez co nie może pozywać i być pozywana, zaciągać zobowiązań ani posiadać własnego majątku. Wszystkich tych czynności dokonują jej wspólnicy we własnym imieniu (nie w imieniu spółki) w zakresie realizowanej przez nich działalności gospodarczej. Spółka nie posiada też własnej firmy – pod firmą działają przedsiębiorcy będący wspólnikami. Należy to rozumieć w ten sposób, że prawidłowe oznaczenie spółki cywilnej musi uwzględniać firmy wszystkich wspólników spółki. Istotny jest również fakt, że spółka cywilna nie posiada statusu pracodawcy – nie może zatrudniać pracowników. Pracodawcami w takiej firmie są poszczególni wspólnicy spółki.
Przepis art. 860 kc wskazuje, iż wspólnicy spółki mają obowiązek dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Wspólny cel gospodarczy rozumie się jako uzyskanie korzyści gospodarczych i materialnych, tj. dających się ocenić w pieniądzu. Przez korzyść gospodarczą nie należy jednak rozumieć jedynie zarobku. Wspólnym celem wspólników może być dla przykładu wybudowanie wspólnego magazynu dla ich przedsiębiorstw mających swoje siedziby na sąsiednich gruntach. Mimo iż wybudowanie magazynu stanowi dla obu wspólników wspólną korzyść, to magazyn będzie eksploatowany we własnym zakresie przez każdego z nich – każdy będzie trzymał tam własne towary. Chociaż wybudowanie przedmiotowego budynku nie doprowadziło do powiększenia majątku wspólników, to jego powstanie ma duże znaczenie dla obu przedsiębiorców z punktu widzenia rozwoju ich firm.
Wspólność łączna wspólników spółki cywilnej
Zgodnie z art. 863 kc wspólnicy spółki nie mogą rozporządzać udziałem we wspólnym majątku firmy ani udziałem w poszczególnych jego składnikach. W czasie trwania spółki wspólnicy nie mogą również domagać się podziału wspólnego ich majątku. Dodatkowo w czasie trwania spółki wierzyciel wspólnika nie może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym majątku wspólników ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku. Powyższe oznacza, że współwłasność majątku wszystkich wspólników ma charakter współwłasności łącznej. Udział wspólnika w firmie nie ma charakteru ułamkowego.
Ustawa wskazuje również na nienaruszalności majątku spółki. Obejmuje to w szczególności trwałość masy majątkowej, na podstawie której jest prowadzona wspólna działalność, a także trwałość stosunku osobistego łączącego uczestników. Do momentu rozwiązania spółki jej majątek jest nienaruszalny. Oznacza to, iż brak jest możliwości potrącania przez wspólnika wierzytelności spółki w stosunku do swego wierzyciela osobistego.
Od powyższego istnieją jednak wyjątki. Zakaz rozporządzania składnikami majątku nie istnieje między innymi w sytuacji:
- dokonywania podziału zysku;
- rozporządzenia składnikami majątku wspólnego na rzecz jednego lub niektórych wspólników do ich majątków odrębnych;
- prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego przez wierzyciela osobistego wszystkich wspólników co do egzekwowanej wierzytelności, przy czym nie ma znaczenia, czy egzekwowana wierzytelność stanowi zobowiązanie spółki.
Odpowiedzialność wspólników spółki cywilnej
Odpowiedzialność wspólników spółki cywilnej zgodnie z art. 864 kc ma charakter odpowiedzialności solidarnej. Oznacza to, że za zobowiązania firmy wspólnicy odpowiadają majątkiem wspólnym spółki, a także swoimi majątkami osobistymi. Nie jest to jednak odpowiedzialność subsydiarna, a co za tym idzie – wierzyciel nie ma obowiązku w pierwszej kolejności zaspokoić się z majątku spółki, a dopiero w przypadku, kiedy niemożliwym jest sięgać do majątków osobistych wspólników. Wierzyciel może zatem zaspokoić się w całości z majątku prywatnego tylko jednego wspólnika. Potwierdza to orzeczenie Sądu Najwyższego z 17 stycznia 2003 roku (sygn. akt: I CK 109/02), zgodnie którym „przepis art. 864 kc przesądza o dopuszczalności indywidualnego występowania wspólnika po stronie pozwanej w sprawie, w której powództwo dotyczy zobowiązań spółki. Wierzyciel może z tytułu tych zobowiązań pozwać tylko kilku wspólników lub tylko jednego z nich. Oznacza to, że w sprawie o świadczenie na rzecz osoby trzeciej z tytułu zobowiązań spółki cywilnej nie zachodzi po stronie wspólników współuczestnictwo konieczne w rozumieniu art. 72 § 2 kpc”.
Odpowiedzialność solidarna wspólników spółki jest nieograniczona ani co do wysokości, ani co do rodzaju zobowiązań. Odpowiedzialność ta jest tzw. odpowiedzialnością za własny dług. W razie zaspokojenia wierzyciela zobowiązanie wygasa jako zaspokojone przez samego dłużnika, a nie przez osobę trzecią. Jeśli jednak wierzyciel zostanie zaspokojony z pozostałego majątku wspólnika, a nie ze wspólnego majątku wspólników, zobowiązanie wygasa, ale powstają roszczenia regresowe, które mogą być dochodzone zarówno ze wspólnego majątku wspólników, jak również z prywatnych majątków pozostałych wspólników w równych częściach.
Warto także wspomnieć, iż w przypadku przystąpienia nowego wspólnika do spółki nie odpowiada on za wcześniejsze zobowiązania zaciągnięte przez wspólników. Ustawa pozwala jednak, aby na podstawie umowy zawartej z pozostałymi wspólnikami kumulatywnie przystąpił on do długu. W takiej sytuacji nowy wspólnik przyjmie na siebie odpowiedzialność za zobowiązania powstałe przed jego przystąpieniem do spółki. Z kolei w przypadku gdy wspólnik występuje ze spółki, ustawa nie zwalnia go z osobistej, solidarnej odpowiedzialności za zobowiązania powstałe przed takim wystąpieniem.
Ograniczenie odpowiedzialności wspólnika
Co do zasady przepis art. 864 kc ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Oznacza to, że odpowiedzialność solidarna wspólników nie może być ograniczona ani wyłączona w umowie spółki. Odmienne postanowienie nie będzie skuteczne wobec osób trzecich.
Co prawda wspólnicy mogą umownie ograniczyć swoją odpowiedzialność, jednakże taki zapis wywiera skutki prawne wyłącznie między nimi. Ograniczenie odpowiedzialności będzie miało znaczenie głównie w przypadku roszczeń regresowych. Oznacza to, że w sytuacji gdy wierzyciel zaspokoi się z majątku jednego ze wspólników, a drugi wspólnik zostanie umownie wyłączony z odpowiedzialności wobec zobowiązań spółki, wspólnik, który spłacił wierzyciela, nie będzie mógł żądać od wyłączonego wspólnika zwrotu części zapłaconej wierzytelności.
Odpowiedzialność wspólnika a udział w stratach firmy
Art. 864 kc ma charakter bezwzględny, za to art. 867 kc daje już nieco swobody w konstruowaniu odpowiedzialności finansowej wspólników. Zgodnie z tym przepisem każdy wspólnik jest uprawniony do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach, bez względu na rodzaj i wartość wkładu. W umowie spółki można inaczej ustalić stosunek udziału wspólników w zyskach i stratach. Niektórych wspólników można nawet zwolnić od udziału w stratach.
Należy jednak podkreślić, że możliwość wyłączenia odpowiedzialności jednego ze wspólników w stratach spółki ma jedynie charakter wewnętrzny – między wspólnikami. Nie ma wpływu jednak odpowiedzialność solidarna.
Odpowiedzialność wspólników spółki cywilnej – podsumowanie
Spółka cywilna może być utworzona przez przedsiębiorców, tj. osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. Nie ma ona zdolności prawnej, ani też nie posiada własnego kapitału – cały jej majątek stanowi majątek wspólników. Tak jak w przypadku osób prowadzących jednoosobowe firmy, tak i tu odpowiedzialność za zobowiązania przedsiębiorstwa ma charakter solidarny. Wspólnicy odpowiadają całym swoim majątkiem za długi spółki. Przepis regulujący tę odpowiedzialność nie może zostać ani uchylony, ani ograniczony umową. Jakiekolwiek ograniczenie odpowiedzialności wspólników nie ma mocy wiążącej wobec osób trzecich. Wierzyciel zawsze będzie mógł żądać zaspokojenia swoich wierzytelności przez każdego ze wspólników.
