Pokrzywdzenie wierzyciela przez dłużnika według Kodeksu cywilnego

Pokrzywdzenie wierzyciela przez dłużnika może być rozpatrywane w dwóch aspektach: cywilistycznym i karnym. Sprawdzamy czym się one różnią i w jaki sposób należy dokonać zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa przez dłużnika.

Czym jest skarga pauliańska?

Pokrzywdzenie wierzyciela w aspekcie cywilnym wynika z przepisów dotyczących skargi pauliańskiej uregulowanej w przepisach Kodeksu cywilnego. 

Przepisy prawa przyznają każdemu z wierzycieli uprawnienie do żądania uznania czynności dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną w stosunku do niego pod warunkiem wykazania, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

Przepisy prawa cywilnego wprowadzają domniemanie, że osoba będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem, która na skutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową, wiedziała, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli

Podobnie w przypadku przedsiębiorcy pozostającego z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, który uzyskał na skutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Niewypłacalność dłużnika istnieje wówczas, gdy cały jego majątek nie wystarczy na pokrycie długów. 

Niewypłacalność w stopniu wyższym ma miejsce wtedy, gdy egzekucja prowadzona przeciwko dłużnikowi po dokonaniu zaskarżonej czynności będzie trudniejsza niż w przypadku, gdyby czynności tej nie było.

Świadomość pokrzywdzenia wierzycieli po stronie dłużnika ma miejsce wtedy, gdy dłużnik uświadamia sobie, że skutkiem dokonania przez niego czynności może być niemożność zaspokojenia wierzycieli, przy czym wystarczające jest, aby dłużnik niemożność zaspokojenia wierzycieli traktował jako ewentualność. 

W przypadku dokonywania czynności przez organy osoby prawnej świadomość pokrzywdzenia wierzycieli musi mieć przynajmniej jeden z przedstawicieli tego organu.

Dla wystąpienia ze skargą pauliańską wy­star­czy, by na sku­tek czyn­no­ści dłuż­ni­ka ucier­piał je­den wie­rzy­ciel, który występuje z rosz­cze­niem pau­liań­skim.

Cię­żar do­wo­du w zakresie po­krzyw­dze­nia wie­rzy­cie­la spo­czy­wa na wierzycielu wnoszącym do sądu skargę pauliańską. Dlatego też wierzyciel po­wi­nien przedstawić w pozwie do­wo­dy wykazujące stan nie­wy­pła­cal­no­ści dłuż­ni­ka.

Niewypłacalność dłużnika można wykazać za pomocą:

• po­sta­no­wie­nia ko­mor­ni­ka o umo­rze­niu po­stę­po­wa­nia eg­ze­ku­cyj­ne­go z uwa­gi na je­go bez­sku­tecz­ność; 
• wy­kazu ma­jąt­ku zło­żo­nego przez dłuż­ni­ka w po­stę­po­wa­niu o wy­ja­wie­nie ma­jąt­ku;
• dokumentów potwierdzających wystąpienie z wnioskiem o ogło­sze­nia upa­dło­ści;
• orzeczenia o ogłoszeniu upadłości dłużnika; 
• spra­woz­da­nia fi­nan­so­wego z Kra­jo­we­go Re­je­stru Są­do­we­go;
• ze­zna­ń świad­ków.

Pozew o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela jest skierowany przeciwko osobie, która odniosła korzyść z czynności prawnej dokonanej z dłużnikiem. 

Często osoba taka niezwłocznie po otrzymaniu korzyści od dłużnika rozporządza korzyścią. W takim wypadku wierzyciel może wystąpić ze skargą pauliańską bezpośrednio przeciwko takiej osobie, o ile wie ona o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności prawnej dłużnika za bezskuteczną albo rozporządzenie dokonano bezpłatnie.

Skutkiem orzeczenia przez sąd bezskuteczności czynności prawnej dokonanej przez dłużnika na rzecz osoby trzeciej jest możliwość zaspokojenia się przez wierzyciela z przedmiotów przekazanych na podstawie tej czynności. Skutkuje to możliwością skierowania do tych praw lub przedmiotów egzekucji komorniczej, przy czym wierzyciel może realizować swoje uprawnienie z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami osoby trzeciej.

Pokrzywdzenie wierzyciela przez dłużnika na gruncie prawa karnego

Dłużnik, który działa w celu pokrzywdzenia wierzyciela, musi liczyć się również z odpowiedzialnością karną. 

Art. 300 Kodeksu karnego dotyczy przestępstwa udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela. W myśl powoływanego przepisu dłużnik, który w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie tego przestępstwa następuje na wniosek pokrzywdzonego.

Surowsza odpowiedzialność karna spotka dłużnika, który w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku zajęte lub zagrożone zajęciem, bądź usuwa znaki zajęcia, bowiem podlegać on będzie karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Przepisy Kodeksu karnego przewidują zaostrzoną odpowiedzialność karną wobec dłużnika, który w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, wyrządzając tym szkodę wielu wierzycielom. W tym przypadku dłużnik podlegać będzie karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

Ponadto w art. 301 kk spenalizowano różne formy przestępstwa pokrzywdzenia wierzyciela.

Dłużnik kilku wierzycieli, który udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy, opierając się na przepisach prawa, nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Dłużnik kilku wierzycieli, który doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Dłużnik kilku wierzycieli, który w sposób lekkomyślny doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa przez dłużnika 

Wierzyciel, który został pokrzywdzony działaniem dłużnika, powinien złożyć zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa.

Zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa może przybrać formę pisemną lub ustną.

Złożenie ustnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa polega na stawieniu się w dowolnej jednostce policji lub prokuratury i zadeklarowaniu przez wierzyciela potrzeby złożenia zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa.

Wówczas policjant bądź prokurator sporządza protokół, w którym zapisane zostaną wszelkie wskazane przez wierzyciela okoliczności dotyczące popełnionego przez dłużnika przestępstwa.

W takim wypadku wierzyciel jako pokrzywdzony po przyjęciu od niego ustnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa może od razu zostać przesłuchany w charakterze świadka. Z czynności przesłuchania również sporządzany jest protokół.

W obu przypadkach protokół podpisywany jest przez pokrzywdzonego i osobę prowadzącą czynność przyjęcia ustnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa i przesłuchania świadka.

Złożenie pisemnego zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa wymaga sporządzenia pisma, które musi zawierać następujące elementy:

• oznaczenie organu, do którego jest skierowane, tj. policji lub prokuratury;
• oznaczenie danych osobowych osoby składającej zawiadomienie oraz jej adresu;
• wskazanie numeru telefonu, telefaksu i adres poczty elektronicznej albo oświadczenie o tym, że osoba składająca zawiadomienie nie posiada telefonu, telefaksu, adresu e-mail;
• właściwą treść zawiadomienia oraz dowody na poparcie podnoszonych okoliczności, w tym wypadku okoliczności dotyczące zadłużenia i podejmowanych przez dłużnika działań skutkujących pokrzywdzeniem wierzyciela;
• wniosek o wszczęcie i przeprowadzenie postępowania przygotowawczego w sprawie;
• datę;
• podpis składającego pismo.

Dodatkowo warto w treści zawiadomienia złożyć wniosek o informowanie pokrzywdzonego wierzyciela o podejmowanych w sprawie czynnościach i ich terminach, celem umożliwienia mu aktywnego uczestnictwa w prowadzonym postępowaniu.

Składając pisemne zawiadomienie, dobrze jest załączyć do jego treści dowody, np. postanowienia o bezskuteczności egzekucji, wypisy z ksiąg wieczystych dowodzące przenoszenie składników majątkowych przez dłużnika na osoby trzecie lub inne podmioty. 

W przypadku wszczęcia postępowania karnego wobec dłużnika powinien on przede wszystkim podjąć czynności mające na celu zaspokojenie roszczenia przysługującego wierzycielowi, gdyż w przypadku uznania, że wyczerpał on znamiona wskazanych wyżej czynów zabronionych dotyczących pokrzywdzenia wierzycieli, będzie to miało znaczenie przy rozstrzyganiu o karze.