Pracę w szczególnych warunkach definiuje art. 32 ust. 1 Ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z FUS. Jest nią praca o znacznej szkodliwości dla zdrowia pracownika lub o znacznym stopniu uciążliwości, lub wymagająca wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne, lub otoczenia. Praca w szczególnych warunkach powoduje szybsze zrealizowanie się ryzyka emerytalnego ze względu czynniki zewnętrzne, które w istotny sposób przyspieszają naturalny proces ubytku sił pracownika. Czy w związku z tym, pracownikom, którzy wykonują pracę w takich warunkach, przysługuje prawo do wcześniejszego skorzystania ze świadczeń emerytalnych? Sprawdźmy.
Jakie warunki należy spełnić, aby ubiegać się o wcześniejszą emeryturę z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze?
Wniosek o wcześniejszą emeryturę mogą złożyć osoby urodzone po 31 grudnia 1948 roku, a przed 1 stycznia 1969 roku, jeśli do 31 grudnia 2008 roku spełniły następujące warunki:
- osiągnęły wiek emerytalny,
- posiadają udokumentowane świadectwami pracy okresy składkowe wynoszące 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn,
- potrafią udowodnić wymagany okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze,
- nie są członkami OFE lub złożą wniosek o przekazanie zgromadzonych środków w OFE za pośrednictwem ZUS na rzecz budżetu państwa.
- udowodniły okresy składkowe i nieskładkowe wynoszące co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn,
- mają udokumentowany wymagany okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, bądź co najmniej 5 lat pracy górniczej wykonywanej stale i na pełen etat pod ziemią/na odkrywce w kopalniach siarki i węgla brunatnego oraz kopalniach otworowych siarki (w drugim przypadku wiek emerytalny wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn obniża się o 6 miesięcy za każdy rok pracy górniczej wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, jednak nie więcej niż o 15 lat – w celu ustalenia wieku emerytalnego uwzględnia się okresy pracy górniczej przebyte także po 31 grudnia 1998 roku),
- nie są członkami OFE lub złożą wniosek o przekazanie zgromadzonych środków w OFE za pośrednictwem ZUS na rzecz budżetu państwa.
Kto może liczyć na wcześniejszą emeryturę?
Na wcześniejszą emeryturę mogą przejść osoby, które mają:
- co najmniej 15 lat zatrudnienia na kolei – dla osób w wieku 55 lat (kobieta) i 60 lat (mężczyzna),
- co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach wymienionych w wykazie A Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 roku w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przy spełnieniu pozostałych warunków – dla osób w wieku 55 lat (kobieta) i 60 lat (mężczyzna),
- staż pracy wynoszący 10,15 lub 20 lat w zależności od wykonywanej pracy na stanowisku pracy wymienionym w wykazie B wyżej wspomnianego Rozporządzenia.
Jakie prace kwalifikują pracownika do skorzystania z tych uprawnień?
W wykazie A, a więc w wykazie prac, których wykonywanie musi trwać co najmniej 15 lat dla kobiet w wieku 55 lat i dla mężczyzn w wieku 60 lat, znajdują się między innymi prace:
- w górnictwie i energetyce
- w hutnictwie i przemyśle metalowym
- w chemii oraz w budownictwie i przemyśle materiałów budowlanych
- w leśnictwie, przemyśle drzewnym i papierniczym
- w przemyśle lekkim
- w transporcie i łączności
- w gospodarce komunalnej
- w rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym
- w przemyśle poligraficznym
- w służbie zdrowia i opiece społecznej
- w zespołach formujących szkło.
Poza pracami wymienionymi w wykazie A wspomnianego Rozporządzenia także wykaz B wymienia prace, których wykonywanie przez 15 lat uprawnia do wcześniejszej emerytury. Są to między innymi prace:
- na statkach żeglugi powietrznej i w portach morskich – co najmniej 15 lat pracy oraz ukończenie wieku 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn,
- w hutnictwie – 15 lat pracy oraz ukończenie 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn,
- wykonywane bezpośrednio przy przetwórstwie azbestu, produkcji ołowiu i kadmu, krzemionki, a także prace nurków i rybaków morskich, ratowników w GOPR – co najmniej 10 lat oraz ukończenie 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn,
- wykonywane przez dziennikarzy pod warunkiem objęcia ich układem zbiorowym dziennikarzy – co najmniej 15 lat oraz ukończenie 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn,
- wykonywane w Najwyższej Izbie Kontroli pod warunkiem osiągnięcia wieku emerytalnego podczas zatrudnienia – 15 lat pracy oraz ukończenie 55 lat dla kobiety i 60 lat dla mężczyzny.
W celu ustalenia uprawnień osoby w wieku 55 lat (kobieta) i 60 lat (mężczyzna) za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się również:
- pracowników organów kontroli państwowej;
- pracowników organów administracji celnej;
- nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 roku – Karta Nauczyciela;
- żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej, jeżeli nie spełniają warunków lub utracili prawo do świadczeń określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym tych osób;
- pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej.
Określenie, czy dana praca wykonywana przez pracownika to praca w szczególnych warunkach, leży w gestii pracodawcy, który powinien taką informację umieścić na świadectwie pracy lub świadectwie pracy w szczególnych warunkach.
Wykonywana praca musi być oczywiście zgodna z wykazami A i B zawartymi w Rozporządzeniu lub zgodna z resortowym wykazem stanowisk pracy w szczególnych warunkach wydanych między innymi przez właściwych ministrów. W razie nieuwzględnienia tej informacji na świadectwie pracy ZUS może odmówić zaliczenia okresów pracy jako wykonywanych w szczególnych warunkach. Pracownikowi pozostaje wtedy wystąpienie do sądu, który analizując warunki pracy na danym stanowisku, może wydać decyzję korzystną dla pracownika i uznać okres zatrudnienia jako pracę w warunkach szkodliwych. Taki wyrok wydał Sąd Najwyższy dnia 31 stycznia 2018 roku (sygn. akt III UZP 8/17) w sprawie kierowcy samochodu ciężarowego: praca w transporcie kierowcy samochodu ciężarowego o dopuszczalnym ciężarze całkowitym powyżej 3,5 tony, który ubocznie wykonywał czynności konwojenta, ładowacza lub spedytora w odniesieniu do przewożonych towarów jest pracą w szczególnych warunkach.
Jak liczyć staż pracy w warunkach szkodliwych?
Praca w szczególnych warunkach powinna zostać udokumentowana adnotacją w świadectwie pracy. Jednak do okresu zatrudnienia ZUS nie zaliczy okresów:
- niezdolności do pracy, za które zostało wypłacone wynagrodzenie, zasiłek chorobowy lub świadczenie rehabilitacyjne;
- za które pracownik otrzymał zasiłek opiekuńczy lub macierzyński;
- usprawiedliwionej nieobecności w pracy, za które w okresie od 15 listopada 1991 roku do 24 lipca 1992 roku wypłacono nauczycielowi – na podstawie Karty Nauczyciela – wynagrodzenie za czas usprawiedliwionej nieobecności w pracy, a w odniesieniu do wynagrodzenia wypłaconego nauczycielowi w czasie urlopu macierzyńskiego – za okres od 15 listopada 1991 roku do 31 lipca 1992 roku;
- urlopu dla poratowania zdrowia;
- urlopu szkoleniowego;
- przebywania na urlopie na dalsze kształcenie się;
- pozostawania w stanie nieczynnym;
- urlopu wychowawczego;
- urlopu bezpłatnego;
- służby wojskowej.
Praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze a rekompensata?
Rekompensata taka dotyczy osób urodzonych po 31 grudnia 1948 roku, które przed 1 stycznia 2009 roku wykonywały pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze przez co najmniej 15 lat stale i na pełen etat, ale nie nabyły z tego tytułu prawa do wcześniejszej emerytury. Dokumenty o przyznanie rekompensaty należy złożyć razem z wnioskiem o przyznanie emerytury z tytułu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego – 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn – na 30 dni przed ukończeniem odpowiedniego wieku.
Złożenie dokumentu wcześniej skutkować będzie odmową przyznania rekompensaty. Pozytywne rozpatrzenie wniosku przez ZUS spowoduje ponowne przeliczenie emerytury i zwiększenie kwoty świadczenia, gdyż rekompensata jako dodatek zostanie wliczona do kapitału początkowego. Rekompensata może być także doliczona do renty rodzinnej po zmarłym, który był uprawniony do emerytury wraz z rekompensatą.
Praca w szczególnych warunkach – podsumowanie
W związku z wykonywaniem pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze pracownik ma wiele uprawnień. Jednym z nich jest prawo do otrzymania emerytury wcześniej niż przed ukończeniem 60 lat (w przypadku kobiet) lub 65 lat (w przypadku mężczyzn). Jednakże należy wówczas spełnić dodatkowe warunki dotyczące głównie stażu pracy.
