Kwestia zatrudniania pracowników w niedziele i święta podlega regulacjom Kodeksu pracy, a w przypadku pracy w placówkach handlowych stosuje się przepisy ustawy o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni. Wydaje się, że praca w niedziele i święta nie powodują już żadnych wątpliwości, ale czy rzeczywiście tak jest? Jakie są aktualnie obowiązujące zasady wykonywania wspomnianej pracy? Więcej na ten temat w artykule.
Praca w niedziele i święta – obowiązujące przepisy
Podstawowym aktem prawnym regulującym dopuszczalność pracy w niedziele i święta jest Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy, dalej: kp.
Jeżeli natomiast chodzi o zatrudnienie w placówkach handlowych, to sposób postępowania w tym zakresie określają przepisy Ustawy z dnia 10 stycznia 2018 roku o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni.
Praca w niedzielę i święto – definicja ustawowa
Art. 1519 § 2 kp określa pracę w niedzielę i święto jako pracę wykonywaną między godziną 6.00 w tym dniu a godziną 6.00 w następnym dniu, w przypadkach dopuszczalności takiej pracy (art. 15110 kp – patrz: dalsza część niniejszego tekstu).
Kiedy praca w niedziele i święta jest dopuszczalna?
Na wstępie należy wyraźnie podkreślić, że praca w niedziele i dni świąteczne (czyli dni ustawowo wolne od pracy) jest możliwa – ale jedynie w drodze wyjątku od ogólnie przyjętej zasady, zgodnie z którą niedziele i święta są dla pracowników dniami wolnymi od pracy.
Oznacza to zatem, że zlecanie pracy w niedziele i święta jest ściśle reglamentowane przez przepisy prawa pracy i pracodawcy nie wolno wykraczać poza zakres rodzajów pracy wymienionych w art. 15110 kp.
Sprzeczne z powołanym przepisem działania pracodawcy mogą być objęte odpowiedzialnością wykroczeniową na podstawie art. 281 § 1 pkt 5 kp.
Jakie więc okoliczności uzasadniają powierzenie pracownikowi pracy w niedziele i święta?
Stosownie do treści art. 15110 kp praca w niedziele i święta jest dozwolona:
- w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
- w ruchu ciągłym;
- przy pracy zmianowej;
- przy niezbędnych remontach;
- w transporcie i w komunikacji;
- w zakładowych strażach pożarnych i w zakładowych służbach ratowniczych;
- przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób;
- w rolnictwie i hodowli;
- przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności, w szczególności w:
- zakładach świadczących usługi dla ludności,
- gastronomii,
- zakładach hotelarskich,
- jednostkach gospodarki komunalnej,
- zakładach leczniczych podmiotów leczniczych i innych placówkach służby zdrowia przeznaczonych dla osób, których stan zdrowia wymaga całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych,
- jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz jednostkach organizacyjnych wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej zapewniających całodobową opiekę,
- zakładach prowadzących działalność w zakresie kultury, oświaty, turystyki i wypoczynku;
- w stosunku do pracowników zatrudnionych w systemie czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta;
- przy wykonywaniu prac:
polegających na świadczeniu usług z wykorzystaniem środków komunikacji elektronicznej w rozumieniu przepisów o świadczeniu usług drogą elektroniczną lub urządzeń telekomunikacyjnych w rozumieniu przepisów prawa telekomunikacyjnego, odbieranych poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli zgodnie z przepisami obowiązującymi odbiorcę usługi dni ustawowo wolne od pracy, czyli niedziele i święta, są u niego dniami pracy,
zapewniających możliwość świadczenia usług, o których mowa powyżej w lit. a.
Praca w niedziele i święta w placówkach handlowych
W odniesieniu do pracy w dni ustawowo wolne od pracy (niedziele i święta) w placówkach handlowych przepisy Kodeksu pracy nie zawierają odrębnych regulacji, odsyłając do innego aktu prawnego.
Zgodnie z art. 5 ustawy – w niedziele i święta – w placówkach handlowych:
- handel oraz wykonywanie czynności związanych z handlem,
- powierzanie pracownikowi lub zatrudnionemu wykonywania pracy w handlu oraz wykonywania czynności związanych z handlem
– są zakazane.
Ponadto, powierzenie wykonywania pracy w handlu lub wykonywania czynności związanych z handlem nieodpłatnie w placówkach handlowych w niedziele i święta, a także 24 grudnia i w sobotę bezpośrednio poprzedzającą pierwszy dzień Wielkiej Nocy jest zakazane (art. 4 ustawy).
Ustawa przewiduje jednocześnie relatywnie obszerny katalog wyjątków od zakazu handlu. Dotyczy to prac związanych z koniecznością zapewnienia ciągłości świadczenia podstawowych usług publicznych. Wśród placówek handlowych, które mogą być czynne w niedziele i święta, można wymienić: stacje benzynowe, apteki, placówki handlowe w hotelach i zakładach prowadzących działalność w zakresie kultury, sportu, oświaty, turystyki i wypoczynku, piekarnie, cukiernie, lodziarnie i zakłady gastronomiczne. Pełny katalog wyjątków zawarto w art. 6 ust. 1 ustawy.
Jednocześnie ustawa przewiduje wyjątki od zakazu handlu w niedziele i święta, które mają okolicznościowy charakter, co oznacza, że zakaz określony w art. 5 ustawy nie obowiązuje w:
- kolejne dwie niedziele poprzedzające pierwszy dzień Bożego Narodzenia, z wyłączeniem niedzieli przypadającej na 24 grudnia. Jeżeli niedziela poprzedzająca pierwszy dzień Bożego Narodzenia przypada 24 grudnia, zakaz, o którym mowa w art. 5, nie obowiązuje w kolejne dwie niedziele poprzedzające tę niedzielę;
- niedzielę bezpośrednio poprzedzającą pierwszy dzień Wielkiej Nocy;
- ostatnią niedzielę przypadającą w styczniu, kwietniu, czerwcu, i sierpniu (jeżeli w niedzielę, o której mowa powyżej, przypada święto, przepis art. 5 ma jednak zastosowanie, czyli zakaz obowiązuje).
Praca w niedziele i święta a zatrudnianie zleceniobiorców
Zleceniobiorca może być zatrudniony w niedziele i święta, ponieważ umowa zlecenia jest cywilnym stosunkiem prawnym opartym na Kodeksie cywilnym, który nie zawiera przepisów ograniczających możliwość podejmowania określonych aktywności w dni ustawowo wolne od pracy. Należy jednocześnie pamiętać, że podpisanie umowy zlecenia w celu obejścia przepisów Kodeksu pracy dotyczących zakazu pracy w niedziele i święta może zostać podważone.
Zgodnie z art. 22 § 1 kp przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zatrudnienie w powyższych warunkach jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy.
W art. 22 § 1(2) kp uznano za niedopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy określonych w art. 22 § 1 kp.
Sytuacja jest jednak odmienna w przypadku zatrudniania zleceniobiorców w placówkach handlowych, Ustawa z dnia 10 stycznia 2018 roku o ograniczeniu handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni dotyczy bowiem również osób zatrudnionych na podstawie umowy zlecenia.
Ilekroć w przepisach wskazanej ustawy jest mowa o zatrudnionym – należy przez to rozumieć osobę fizyczną wykonującą w placówce handlowej pracę na podstawie umów prawa cywilnego, a także osobę skierowaną do wykonywania w placówce handlowej pracy tymczasowej na podstawie umowy prawa cywilnego, zgodnie z przepisami o zatrudnianiu pracowników tymczasowych.
W konsekwencji zleceniobiorcy są także objęci zakazem pracy w niedziele i święta, ponieważ art. 5 pkt 2 ustawy wprost stanowi, że w niedziele i święta w placówkach handlowych powierzanie zatrudnionemu (czyli zleceniobiorcy) wykonywania pracy w handlu oraz wykonywania czynności związanych z handlem – są zakazane.
Przykład 1.
Przedsiębiorca zatrudnia w swoich placówkach zarówno pracowników, jak i zleceniobiorców. Placówki handlowe firmy działają także w niedziele. Wykonujący pracę na podstawie umowy zlecenia mogą być zatrudnieni wyłącznie w niedziele, które są ustawowo handlowe, analogicznie jak pracownicy zatrudnieni na podstawie Kodeksu pracy. W odniesieniu do pozostałych niedziel powierzanie pracy zleceniobiorcy jest ograniczone takimi samymi zakazami, jakie są stosowane do pracowników, czyli osób pozostających w stosunku pracy.
Jakie okoliczności uzasadniają pracę w niedziele i święta? Podsumowanie
Niedziele i święta określone w ustawie o dniach wolnych od pracy nie są dla pracowników dniami roboczymi. Kodeks pracy zawiera jednak zamknięty katalog okoliczności uzasadniających powierzenie pracy w takie dni. Odrębne zasady obowiązują w odniesieniu do placówek handlowych. Z kolei zatrudnianie zleceniobiorcy odbywa się na zasadach prawa cywilnego, przy czym także i w tym przypadku mogą być stosowane odpowiednio – w konkretnych okolicznościach – przepisy prawa pracy.
