Program LIFE – dotacje na rzecz środowiska i klimatu

Program LIFE, wdrażany w Unii Europejskiej od ponad 30 lat, jest jedynym mechanizmem finansowym w całości przeznaczonym ochronie środowiska. Struktura programu cały czas zmieniała się, aby jak najlepiej realizować stawiane cele związane z procesem wdrażania wspólnotowego prawa ochrony środowiska, realizacji unijnej polityki w tym zakresie, a także identyfikacji nowych rozwiązań dla problemów dotyczących środowiska i klimatu.

Program LIFE - struktura i budżet

Obecnie wdrażany Program LIFE na rzecz środowiska i klimatu został ustanowiony Rozporządzeniem Parlamentu i Rady UE (nr 2021/783) z dnia 29 kwietnia 2021 roku. Całkowity budżet na lata 2021–2027 wynosi 5,432 mld euro i został podzielony na następujące obszary i podprogramy:

1. Obszar środowisko – (3,488 mld euro) w którego ramach wyróżniamy:

• Przyrodę i różnorodność biologiczną (2,143 mln euro) oraz
• Gospodarkę o obiegu zamkniętym i jakość życia (1,345 mld euro),

• Łagodzenie zmian klimatu i przystosowanie się do jego zmian (947 mln euro) oraz
• Przejście na czystą energię (997 mln euro).

Komisja Europejska powierzyła zarządzanie programem Agencji Wykonawczej CINEA, która raz w roku publikuje zaproszenie do składania wniosków i jest odpowiedzialna za ich ocenę formalną oraz merytoryczną, a także wydaje decyzję o współfinansowaniu inwestycji, płatnościach oraz sprawozdawczości. Podmiotami, które mogą ubiegać się o wsparcie, są m.in.: samorządy i administracja, przedsiębiorcy, uczelnie wyższe, instytuty badawcze oraz organizacje pozarządowe.

Jaką rolę we wdrażaniu programu pełni Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW)?

Aby ułatwić beneficjentom aplikowanie o środki (wnioski składa się w języku angielskim przez przeznaczoną do tego stronę), w państwach członkowskich Unii Europejskiej powołuje się Instytucje Krajowe. W Polsce od roku 2008 na podstawie podpisanej z Komisją Europejską umowy NFOŚiGW przejął rolę Krajowego Punktu Kontaktowego LIFE oraz Podmiotu współfinansującego Program LIFE. Co to oznacza w praktyce?

Wszystkie podmioty zainteresowane udziałem w programie mogą skorzystać z merytorycznego wsparcia specjalistów instytucji w zakresie przygotowania projektów i wniosków do Komisji Europejskiej w formie konsultacji telefonicznych, e-mail oraz osobistych. Krajowy Punkt Kontaktowy organizuje również szkolenia, warsztaty i webinaria dla potencjalnych wnioskodawców, a od 2020 roku uruchomił również usługę eKonultantLIFE, w której za pośrednictwem platformy Microsoft Teams można skonsultować koncepcję swojego projektu. Poza wsparciem doradczym oferowanym przez instytucję beneficjenci korzystają również ze wsparcia finansowego, które może przybrać dwie formy.

Po pierwsze: dofinansowanie projektów LIFE ze środków krajowych w formie dotacji lub pożyczek. Należy bowiem wspomnieć, że dofinansowanie projektu LIFE przez Komisję Europejską wynosi do 60% wartości kosztów kwalifikowanych, a w przypadku projektów przyrodniczych – do 75%. Pozyskanie dodatkowego wsparcia przez NFOŚiGW powoduje, że projekt w ramach programu LIFE można sfinansować z dotacji w 95%.

Po drugie: za pośrednictwem Inkubatora wniosków LIFE beneficjenci mają szansę pozyskać kwotę do 80 tys. zł na przygotowanie projektów do Komisji Europejskiej. Wspomniana kwota jest wypłacana w 4 lub 5 transzach, ma charakter bezzwrotnego grantu, ale nie może przekroczyć 0,6% wartości zaakceptowanych przez Komisję Europejską kosztów kwalifikowalnych. Podsumowując, można powiedzieć, że rolą Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej jest przede wszystkim zwiększenie konkurencyjności polskich wniosków do Programu LIFE, zbudowanie odpowiednich kompetencji do właściwego przygotowania i wdrażania projektów, dodatkowe wsparcie finansowe projektów oraz zwiększenie zainteresowania Programem LIFE wśród potencjalnych wnioskodawców.

Co decyduje o zakwalifikowaniu projektu do Programu LIFE? 

Jednym z głównych celów Programu LIFE jest ochrona, utrzymanie i rozwój kapitału naturalnego Unii Europejskiej oraz ochrona zdrowia i dobrostanu obywateli przed zagrożeniami i wpływami związanymi ze środowiskiem i klimatem.

Czy to oznacza, że każdy projekt związany z ochroną środowiska może liczyć na wsparcie? Odpowiedź brzmi: nie. Podmioty zainteresowane udziałem w Programie LIFE powinny odpowiedzieć sobie na pytania:

• Czy mój projekt rozwiązuje problem środowiskowy istotny dla Europy?
• Czy zastosowane rozwiązania charakteryzuje się dużą innowacyjnością oraz dojrzałością technologiczną?
• Czy wypracowane wyniki projektu mogą być wykorzystane, powielane i przenoszone do innych krajów?

Dopiero uzyskanie odpowiedzi twierdzącej na postawione pytania pozwala rozpocząć pracę nad określeniem mierzalnych celów środowiskowych oraz planów zastosowania w przyszłości technologii lub produktów na szeroką skalę. Można więc powiedzieć, że projekt dofinansowany w ramach Programu LIFE powinien mieć wpływ na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo w całej Unii Europejskiej.

Jaki korzyści odniosła Małopolska z realizacji projektu w ramach Programu LIFE? 

Cechą charakterystyczną projektów realizowanych w ramach Programu LIFE jest współpraca. Nie od dziś wiadomo, że realizacji projektów partnerskich pozwala wypracować skuteczne rozwiązania, które opierają się na doświadczeniach i praktykach wielu podmiotów. Z tą myślą powstał zintegrowany projekt „Małopolska w zdrowej atmosferze” skupiający 69 partnerów z Polski, Czech i Słowacji, którego celem jest przyspieszenie wdrażania działań służących poprawie jakości środowiska. Wartość projektu to ponad 70 mln zł, na które składa się: dofinansowanie z Programu LIFE – 42 mln (60%), środki z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie – 6,8 mln (10%) oraz wkład własny beneficjentów – około 21,7 mln zł (30%). Główne działania przewidziane w projekcie to:

• stworzenie sieci Ekodoradców w gminach w Małopolsce, którzy wspierają wdrażanie Programu ochrony powietrza oraz pozyskują środki zewnętrzne na działania ograniczające emisję zanieczyszczeń,
• doradztwo dla mieszkańców Małopolski w zakresie najbardziej efektywnych sposobów ograniczenia emisji i źródeł finansowania, w tym zapobieganiu ubóstwu energetycznemu poprzez działania służące oszczędności kosztów energii,
• kampanie edukacyjno-informacyjne na poziomie regionalnym i lokalnym (w tym skierowane do dzieci i młodzieży),
• narzędzia do modelowania w wysokiej rozdzielczości rozkładu zanieczyszczeń w Krakowie (m.in. poprzez analizę wariantów wprowadzenia strefy ograniczonej emisji komunikacyjnej w Krakowie),
• wzmocnienie doradztwa i obsługi administracyjnej dla mieszkańców Krakowa w zakresie likwidacji starych pieców i kotłów na paliwa stałe, a także uruchomienie punktów informacyjnych, które będą udzielały pomocy osobom chcącym pozyskać dofinansowanie na przedsięwzięcia oszczędzające energię,
• międzyregionalna baza źródeł emisji dla Małopolski, Śląska, Czech i Słowacji wraz z modelowaniem jakości powietrza.

Projekt jest wdrażany od października 2015 roku, a jego zakończenie zaplanowano na grudzień 2023 roku. Jakie są dotychczasowe efekty wdrażania programu? Średnie stężenie pyłu PM10 między sezonem zimowym 2014–2015 a sezonem 2021–2022 spadło w Małopolsce o 36%., a w Krakowie aż o 49%. Zatrudnieni w gminach Ekodoradcy udzielili ponad milion porad i konsultacji oraz pozyskali blisko 96 mln zł dodatkowych środków na konkretne działania związane z poprawą jakości powietrza oraz wymianę przestarzałych pieców. Udało się również wymienić 80 tys. starych pieców węglowych i posadzić 240 000 drzew. Mieszkańcy Małopolski mogą również korzystać w swoim smartfonie lub komputerze z powstałej dzięki projektowi aplikacji Ekointerwencja. Wspomniany liczby robią wrażenie, a przedstawiciele Komisji Europejskiej chwalą województwo małopolskie za skuteczną i efektywną realizację projektu na rzecz ochrony środowiska.

Jak wykorzystać strumienie powietrza w obszarach zurbanizowanych do produkcji energii?

Kolejnym projektem, który uzyskał wsparcie w ramach Programu LIFE i warto o nim powiedzieć więcej, dotyczy zbudowania i przetestowania prototypu innowacyjnego zespołu prądotwórczego Urban Wind Power Station, który wykorzystuje strumień powietrza w przestrzeni zurbanizowanej do produkcji taniej energii elektrycznej.

Realizacja projektu przypada na lata 2018–2021, w trakcie których przeprowadzono prace przygotowawcze, stworzono prototypy silników wiatrowych o mocy 5kW, 10kW i 20kW, które następnie przetestowano wstępnie oraz w warunkach rzeczywistych. W wyniku 3 lat pracy powstało uniwersalne i łatwo modyfikowalne urządzenia przystosowane do funkcjonowania zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz budynków, zwłaszcza w ciągach przemysłowych, tunelach w metrze, zakładach produkcyjnych, a także w biurowcach, które może być podstawą do produkcji energii elektrycznej w systemie rozproszonym, przynosząc wymierne efekty ekologiczne i ekonomiczne.

Urządzenie ma niebagatelny wpływ na ograniczenie emisji gazów cieplarnianych poprzez jego zastosowanie w aglomeracjach miejskich, które są swoistymi wyspami ciepła. Teraz najważniejsze są działania edukacyjne, a także komercjalizacja projektu na szeroką skalę.

Konferencja podsumowująca polski projekt Life-Urbaanwind.pl miała charakter międzynarodowy i uczestniczyło w niej online ponad 150 osób z różnych krajów. Miejmy nadzieję, że w najbliższych latach urządzenie na dobre zadomowił się w przestrzeni publicznej miast całej Unii Europejskiej. Jak przekonują twórcy, metro w Warszawie (28 stacji) może zainstalować urządzenia o mocy min. 500 kW, co przyniesie redukcję CO2 1 500 000 kg/rok. Metra w Paryżu, Pradze, Budapeszcie mają potencjał instalacji urządzenia o łącznej mocy 5,5 MW, dając redukcję emisji CO2 o 13 500 000 kg/rok. Przedsiębiorcy, instalując tylko 300 zestawów średnio o mocy 100 kW każde, mogą wyprodukować energię elektryczną na poziomie 75 GWh/rok, która ograniczy emisję CO2 o 37 500 000 000 kg/rok. Po więcej ciekawych informacji o projekcie odsyłamy na stronę: www.urbanwind.pl.

Program LIFE daje możliwość przetestowania innowacyjnych rozwiązań prośrodowiskowych, a następnie wdrożenia ich na dużą skalę. Bezzwrotna dotacja do 95% wartości inwestycji (wkład Komisji Europejskiej + NFOŚiGW), która nie stanowi pomocy publicznej, pozwala sfinansować projekty mające duży wpływ na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo. Komisji Europejskiej zależy przede wszystkim na tym, aby skuteczne projekty w zakresie ochrony środowiska były powielane i przenoszone do wszystkich krajów Unii Europejskiej. Przedstawione dwa polskie projekty, które uzyskały wsparcie w ramach Programu LIFE, pokazują, jak duże znaczenie dla ochrony środowiska ma wspieranie polityki ukierunkowanej na efektywność energetyczną, rozwój odnawialnych źródeł energii oraz ograniczanie niskiej emisji.