Społeczna inspekcja pracy jako organ kontroli nad pracodawcą

Społeczna inspekcja pracy jest uprawniona do kontrolowania warunków pracy i monitorowania wszelkich nieprawidłowości zagrażających życiu i zdrowiu pracowników. Społecznych inspektorów pracy wybierają i odwołują pracownicy zakładu pracy, a ważność wyborów nie podlega żadnej zewnętrznej kontroli. Mają oni prawo kontrolować stan budynków, maszyn, urządzeń technicznych i sanitarnych ze względu na BHP. Mogą również kontrolować przestrzeganie przepisów prawa pracy, postanowień układów zbiorowych i regulaminów pracy. Powinni brać czynny udział w analizowaniu i zapobieganiu zagrożeniom, które są przyczyną wypadków przy pracy i chorób zawodowych, a których likwidacja lub ograniczenie przyniesie poprawę warunków pracy.

Społeczna inspekcja pracy - zasady funkcjonowania

Niezależnie od zewnętrznych organów nadzoru nad warunkami pracy, zgodnie z art. 18⁵ § 1 Ustawy Kodeks pracy (dalej kp), społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bhp, sprawuje społeczna inspekcja pracy. Podstawowym aktem prawnym regulującym działalność społecznej inspekcji pracy jest Ustawa o społecznej inspekcji pracy – dalej u.s.i.p.

Społeczna inspekcja pracy jest służbą społeczną pełnioną przez pracowników, która ma na celu zapewnienie przez zakład pracy bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych określonych w przepisach prawa pracy. Służba ta powinna reprezentować interesy i chronić wszystkich pracowników danego zakładu pracy, niezależnie od ich przynależności do organizacji związkowych działających na terenie zakładu. Społeczna inspekcja pracy kierowania jest przez zakładowe organizacje związkowe.

Przykład 1.

Czy każdy związek zawodowy, który działa na terenie zakładu pracy, powinien powołać swojego społecznego inspektora pracy? 

Nie, zgodnie z art. 2 u.s.i.p., pomimo że społeczna inspekcja pracy jest kierowana przez związki zawodowe, to reprezentuje ona interesy wszystkich pracowników w zakładach pracy, a nie tylko pracowników-członków danej organizacji związkowej. Zgodnie z art. 6 ust. 1 i 6 u.s.i.p. społecznych inspektorów pracy wybierają i odwołują wyłącznie pracownicy zakładu pracy. 

Czynne prawo wyborcze przysługuje wszystkim pracownikom zatrudnionym aktualnie w zakładzie pracy, bez względu na ich przynależność związkową. A wybory przeprowadzają zakładowe organizacje związkowe na podstawie uchwalonych przez siebie regulaminów wyborów.

Społeczna inspekcja pracy jest instytucją, która działa wyłącznie w ramach danego zakładu. W zależności od struktury organizacyjnej zakładu społeczną inspekcję pracy tworzą:

1. zakładowy społeczny inspektor pracy – dla całego zakładu pracy,
2. oddziałowi (wydziałowi) społeczni inspektorzy pracy – dla poszczególnych oddziałów (wydziałów),
3. grupowi społeczni inspektorzy pracy – dla komórek organizacyjnych oddziałów (wydziałów).

Dostosowanie organizacji społecznej inspekcji pracy do struktury danego zakładu pracy należy do kompetencji zakładowych organizacji związkowych.

Wybory społecznych inspektorów pracy

Społecznych inspektorów pracy wybierają i odwołują pracownicy zakładu pracy – kadencja trwa 4 lata. Osobami uprawnionymi do kandydowania w wyborach na społecznego inspektora pracy są wszyscy pracownicy danego zakładu pracy, którzy należą do związku zawodowego.

Kandydat na społecznego inspektora pracy nie może zajmować stanowiska kierownika zakładu pracy lub stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi zakładu. Ponadto powinien legitymować się wiedzą w zakresie zagadnień, które wchodzą w obszar działania społecznej inspekcji pracy.

Zakładowy społeczny inspektor pracy powinien posiadać także co najmniej pięcioletni staż pracy w branży, do której zakład należy, i co najmniej dwuletni staż pracy w danym zakładzie, a oddziałowy lub grupowy społeczny inspektor pracy – co najmniej dwuletni staż pracy w tej branży i co najmniej jeden rok pracy w danym zakładzie (art. 5 u.s.i.p.).

Przykład 2.

Czy pracownik służby bhp może pełnić funkcję zakładowego społecznego inspektora pracy?

Pracownik służby bhp nie powinien pełnić funkcji społecznego inspektora pracy. Połączenie tych dwóch funkcji może powodować konflikt interesów. Rolą służby bhp jest reprezentowanie pracodawcy i doradzanie mu w zakresie jego obowiązków związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy, natomiast rolą społecznej inspekcji pracy jest reprezentowanie pracowników.

Pracodawca, który zatrudnia więcej niż 100 pracowników, zgodnie z art. 237¹¹ § 11 kp tworzy służbę bhp która pełni funkcję doradczą i kontrolną w zakresie bhp. Natomiast społeczna inspekcja pracy stosownie do art. 1 u.s.i.p. jest służbą społeczną pełnioną przez pracowników i ma na celu zapewnienie przez zakład bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochronę uprawnień pracowniczych określonych w przepisach prawa pracy.

Wybory społecznych inspektorów pracy należą do wyłącznych uprawnień zakładowych organizacji związkowych. Dokonywane są one na podstawie uchwalonych przez organizacje związkowe regulaminów wyborów.

Społeczny inspektor pracy może zostać odwołany ze swojej funkcji przed upływem kadencji, jeżeli nie wywiązuje się ze swoich obowiązków. Utrata mandatu przez społecznego inspektora pracy następuje także w przypadku zrzeczenia się pełnionej funkcji przez samego inspektora lub ustania jego stosunku pracy (art. 7 u.s.i.p.).

Procedura odwoławcza może zostać wszczęta przez zakładową organizację związkową lub na wniosek co najmniej jednej piątej pracowników. W takim przypadku zakładowe organizacje związkowe powinny przeprowadzić uzupełniające wybory na społecznego inspektora pracy.

Uprawnienia społecznych inspektorów pracy

Katalog uprawnień społecznych inspektorów pracy został określony w art. 4 u.s.i.p., zgodnie z którym mają oni prawo:

1. kontrolować stan budynków, maszyn, urządzeń technicznych i sanitarnych oraz procesy technologiczne z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy;
2. kontrolować przestrzeganie przepisów prawa pracy, w tym postanowień układów zbiorowych i regulaminów pracy, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, młodocianych i osób niepełnosprawnych, urlopów i czasu pracy, świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych;
3. uczestniczyć w kontroli przestrzegania w zakładzie pracy przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego;
4. brać udział w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, zgodnie z przepisami prawa pracy;
5. brać udział w analizowaniu przyczyn powstawania wypadków przy pracy, zachorowań na choroby zawodowe i inne schorzenia wywołane warunkami środowiska pracy oraz kontrolować stosowanie przez zakłady pracy właściwych środków zapobiegawczych;
6. uczestniczyć w przeprowadzaniu społecznych przeglądów warunków pracy;
7. opiniować projekty planów poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy i planów rehabilitacji zawodowej oraz kontrolować realizację tych planów;
8. podejmować działania na rzecz aktywnego udziału pracowników zakładów pracy w kształtowaniu właściwych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy oraz oddziaływać na przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy;
9. wykonywać inne zadania określone w ustawie i w przepisach szczególnych.

W celu realizacji powyższych uprawnień społeczny inspektor pracy ma prawo wstępu w każdym czasie do pomieszczeń i urządzeń zakładu pracy. Ma on także prawo żądać zarówno od pracodawcy, jak i od osób kierujących pracownikami, a także od pracowników informacji oraz okazania dokumentów w sprawach wchodzących w zakres jego działania.

Przykład 3.

Czy można społecznemu inspektorowi pracy przekazać do wglądu dokument, w którym znajdują się dane osobowe?

W związku z wydanym przez Trybunał Konstytucyjny orzeczeniem z 26 kwietnia 2018 r. (K 6/15) w sprawie braku zgodności z Konstytucją RP art. 8 ust. 2 ustawy o społecznej inspekcji pracy

„w zakresie, w jakim nie uzależnia obowiązku udzielenia społecznemu inspektorowi pracy informacji oraz okazania mu dokumentów od uzyskania zgód pracownika w wypadkach, w których realizacja tego obowiązku wiązałaby się z udostępnieniem danych osobowych tego pracownika” – można odmówić społecznemu inspektorowi pracy wglądu do dokumentów. Można je udostępnić dopiero po uzyskaniu zgód wszystkich pracowników na udostępnienie dokumentów, w których znajdują się ich dane osobowe.

Zalecenia społecznego inspektora pracy

W przypadku stwierdzenia naruszeń przepisów prawa pracy, a także przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy społeczny inspektor jest zobowiązany poinformować o tym pracodawcę oraz osobę kierującą danym oddziałem (wydziałem). Stosowny zapis powinien zostać umieszczony w księdze zaleceń i uwag społecznego inspektora pracy. Księga powinna być przechowywana w miejscu ustalonym przez pracodawcę oraz udostępniana do wglądu zakładowym organizacjom związkowym, organom samorządu załogi, organom Państwowej Inspekcji Pracy oraz innym organom nadzoru i kontroli warunków pracy (art. 9 u.s.i.p.).

Społeczny inspektor pracy ma prawo zwrócić uwagę pracownikowi, który narusza przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy. Zgodnie z art. 10 § 2 u.s.i.p. może on także zwrócić się do kierownika właściwej komórki organizacyjnej o czasowe odsunięcie pracownika od tej pracy i zapoznanie go z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, jeżeli zachowanie pracownika na stanowisku wskazuje na niedostateczną znajomość tych przepisów i zasad bhp, a także nieumiejętność wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla siebie lub innych pracowników.

Kolejnym uprawnieniem, które przysługuje społecznemu inspektorowi pracy, jest prawo do wydawania pracodawcy w formie pisemnej zaleceń usunięcia w określonym terminie stwierdzonych uchybień. Zalecenia może przekazywać wyłącznie zakładowy społeczny inspektor pracy. 

Natomiast w razie bezpośredniego zagrożenia, które może spowodować wypadek przy pracy, zakładowy społeczny inspektor pracy występuje do kierownika zakładu pracy o natychmiastowe usunięcie zagrożenia, a w wypadku niepodjęcia odpowiednich działań wydaje w formie pisemnej zalecenie wstrzymania pracy danego urządzenia technicznego lub określonych robót, informując o tym zakładowe organizacje związkowe.

Kolejnym obowiązkiem społecznego inspektora pracy jest uczestniczenie w pracach zespołu powypadkowego i ustalenie wraz z pracownikiem służby bhp przyczyn i okoliczności wypadku przy pracy.

Przykład 4.

Kto zastępuje społecznego inspektora pracy w zespole powypadkowym, jeżeli nie zostały przeprowadzone wybory?

Zgodnie z przepisem ust. 2 § 5 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy u pracodawcy, u którego nie działa społeczna inspekcja pracy, w skład zespołu powypadkowego zamiast społecznego inspektora pracy jako członka zespołu powypadkowego wchodzi przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w dziedzinie bhp.

Społeczny inspektor pracy wchodzi także w skład komisji bezpieczeństwa i higieny pracy, o której mowa w art. 237¹² kp. Przewodniczącym komisji bhp jest pracodawca lub osoba przez niego upoważniona, zaś wiceprzewodniczącym – społeczny inspektor pracy lub przedstawiciel pracowników. 

Obowiązki pracodawcy wobec społecznego inspektora pracy

Pracodawca jest zobowiązany do zapewnienia społecznemu inspektorowi pracy odpowiednich warunków realizacji jego zadań, jak również pokrywać koszty związane z jego działalnością (np. zakup książek zaleceń i uwag społecznego inspektora pracy, literatury fachowej, zapewnienie szkoleń, wyposażenie w środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze).

Wynagrodzenie społecznego inspektora pracy

Zgodnie z art. 15 ust. 1 u.s.i.p. społeczni inspektorzy pracy powinni wykonywać swoje czynności w zasadzie poza godzinami pracy. Jednak w razie konieczności wykonywania swoich czynności w godzinach pracy lub uczestniczenia w naradach i szkoleniach społeczni inspektorzy pracy zachowują prawo do wynagrodzenia.

W przypadku znacznego obciążenia zadaniami kierownik zakładu pracy na wniosek zakładowych organizacji związkowych może ustalić miesięczne wynagrodzenie zryczałtowane do wysokości nieprzekraczającej wynagrodzenia za 30 godzin pracy osoby pełniącej funkcję społecznego inspektora pracy. Zaś w wypadkach szczególnie uzasadnionych wynagrodzenie społecznego inspektora pracy może zostać podwyższone do wysokości nieprzekraczającej wynagrodzenia za 60 godzin pracy.

W zakładach pracy, w których występuje szczególne zagrożenie zdrowia i życia pracowników, a warunki pracy wymagają stałego społecznego nadzoru, może on zostać zwolniony na czas pełnienia funkcji zakładowego społecznego inspektora pracy z obowiązku wykonywania pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.

Ochrona stosunku pracy społecznego inspektora pracy

Pracownik, który pełni funkcję społecznego inspektora, korzysta ze szczególnej ochrony stosunku pracy, która polega na tym, że pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę z pracownikiem zarówno w czasie trwania mandatu, jak i w trakcie jednego roku po jego wygaśnięciu. Warunkiem ochrony jest faktyczne pełnienie funkcji, jak orzekł SN w wyroku z 3 sierpnia 2006 r., II PK 339/05, OSNAPiUS 2007 nr 15-16, poz. 218, s. 642:

„rzeczywiste pełnienie przez pracownika funkcji zakładowego inspektora pracy, niekwestionowane przez związki zawodowe i pracodawcę, powoduje, że pracownik korzysta ze szczególnej ochrony prawnej przed wypowiedzeniem i rozwiązaniem stosunku pracy”.

Pracodawca może jednak wypowiedzieć społecznemu inspektorowi pracy stosunek pracy, jeżeli zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia. Wówczas rozwiązanie umowy o pracę może nastąpić po uprzednim uzyskaniu zgody właściwego organu zakładowej organizacji związkowej.

Społeczny inspektor pracy nie podlega także szczególnej ochronie w razie uzyskania prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (art. 13 ust. 2 u.s.i.p.).

Społeczny inspektor pracy jest również chroniony przed dokonaniem wypowiedzenia warunków pracy i płacy na jego niekorzyść (art. 13 ust. 3 u.s.i.p.) w okresie trwania mandatu i w rok po jego wygaśnięciu, chyba że wypowiedzenie stało się konieczne ze względu na:

1. wprowadzenie nowych zasad wynagradzania dotyczących ogółu pracowników zatrudnionych u danego pracodawcy lub u tej ich grupy, do której pracownik należy;
2. stwierdzoną orzeczeniem lekarskim utratę zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy albo niezawinioną przez pracownika utratę uprawnień koniecznych do jej wykonywania.

Społeczna inspekcja pracy reprezentuje interesy wszystkich pracowników w zakładach pracy i jest kierowana przez zakładowe organizacje związkowe. Jej działania mają prowadzić do zapewnienia w zakładzie pracy przestrzegania przepisów prawa pracy, w tym kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Społeczna inspekcja pracy ma prawo m.in. do kontrolowania pomieszczeń i urządzeń zakładu pracy, wydawania zaleceń i wpisywania uwag do księgi zaleceń. Może wnioskować o kontrolę do Państwowej Inspekcji Pracy. Społeczny inspektor pracy uczestniczy w zespole do spraw ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, pełni także funkcję zastępcy przewodniczącego komisji bhp w zakładzie pracy.