Wzór użytkowy - czym jest i dlaczego warto go chronić?

Rejestracja wzoru użytkowego jest jednym ze sposobów ochrony własności przemysłowej i przyznawana jest na 10 lat. Na ten okres udziela się prawa do wyłącznego korzystania ze wzoru użytkowego w sposób zarobkowy na określonym terytorium. Przeczytaj poniższy artykuł i dowiedz się czym jest wzór użytkowy oraz komu przysługuje prawo do jego rejestracji!

Wzór użytkowy

Ze względu na łatwość korzystania przez nieuprawnione osoby z dóbr niematerialnych, własność przemysłową objęto ochroną. Przyznawano jej monopol na wykorzystywanie i zarobkowanie na wytworzonych rezultatach. Formy ochrony własności przemysłowej  są uregulowane w ustawie z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej. Ustawa ta wyróżnia 6 rodzajów własności podlegającej ochronie:

1. wzór użytkowy,

2. wzór przemysłowy,

3. wynalazek (patent),

4. znak towarowy,

5. topografia układów scalonych,

6. oznaczenia geograficzne.

Dlaczego warto chronić wzory użytkowe?

Wzór użytkowy podnosi wartość produktu, decyduje o tym, czy produkt jest atrakcyjny i czy podoba się klientom. Czasami może być najistotniejszym atutem świadczącym o atrakcyjności produktu. W związku z tym jego ochrona powinna stanowić pierwszoplanowy element strategii marketingowej każdego projektanta lub producenta. Wzór użytkowy często nazywany jest małym patentem. Stosuje się go, kiedy technologia przedstawiana do ochrony nie może spełnić kryterium innowacyjności dla znawców.

Istotnymi przedmiotami ochrony własności przemysłowej są właśnie wzory użytkowe. Stanowią one przejawy twórczej działalności człowieka, które mogą znaleźć się w obrocie zainteresowań przedsiębiorcy. Ze względu na swoją innowacyjność, dającą się wykorzystać.

Definicję wzoru użytkowego określono w art. 94 ustawy Prawo własności przemysłowej: 

Zgodnie z przytoczoną definicją wzorem użytkowym jest:

1. nowe i użyteczne rozwiązanie,

2. rozwiązanie o charakterze technicznym,

3. wzór o określonym kształcie i budowie,

4. trwałe rozwiązanie o charakterze technicznym.

Czym jest wzór użytkowy?

Wzór użytkowy to pojęcie bardzo szerokie powszechnie znane również jako mały wynalazek. We wzorze użytkowym nie chodzi bowiem o innowacyjność. Ważne jest, by było to ulepszenie technologiczne, ułatwiające życie - czyli użytkowanie; będące swego rodzaju przełomem w danej technologii.

Doskonałym przykładem wzorów użytkowych jest rozwój technologiczny zegarków. Spełniają one trzy podstawowe kryteria wzorów użytkowych: stanowią rozwiązania techniczne, mają określony kształt i budowę, a ponadto mają postać trwałą.

Wynalazkiem, od którego się wszystko zaczęło był zegar słoneczny. Spełniał on kryterium nowatorskości i oryginalności rozwiązania problemu, jakim było mierzenie czasu. W ramach rozwoju technologicznego zastąpiono go zegarami mechanicznymi. Skonstruowano zegary wahadłowe, naręczne, kieszonkowe. Do ich konstrukcji zaczęto dodawać sekundniki, minutniki, stopery, zastosowano mechanizmy elektromagnetyczne, kwarcowe, atomowe, a nawet pulsarowe. Wszystkie te “zegarki” nie  mogły być uznane za wynalazki, ponieważ nie spełniały wymogu nowatorskości, ale będąc użytecznym rozwiązaniem o charakterze technologicznym, o określonym kształcie mogły być uznane za wzór użytkowy.

W odróżnieniu od patentu wzór użytkowy może być rozwiązaniem wynikającym w sposób oczywisty ze stanu techniki. Wszystkie wyżej wymienione przykłady nie mogły być nowymi wynalazkami, ponieważ mierzyły czas, co dyskwalifikowało je jako patent. Ale, z racji swojej użytkowości i innowacyjności doskonale nadawały się na przedmioty warte zarejestrowania jako wzór użytkowy. Wymieniono jedynie przykładowe możliwości zarejestrowania wzorów użytkowych, nie wszystkie technologie zostały zarejestrowane.

Co nie może być wzorem użytkowym

Wzorem użytkowym może być jedynie przedmiot zachowujący stałą postać, wyklucza to więc wszelkiego rodzaju wytwory bezpostaciowe takie jak roztwory, maści, napoje, związki chemiczne, układy elektryczne, hydrauliczne i pneumatyczne. Cechy techniczne wzoru użytkowego mogą być wyłącznie cechami konstrukcyjnymi, nie można ich określić za pomocą cech funkcjonalnych. Dlatego wzorem użytkowym nie będzie urządzenie podnoszące, a np. kabina górnicza transportowa.  

Użyteczność wzoru użytkowego

Kolejna część definicji z art. 94 zaznacza, że wzór użytkowy musi być użyteczny i praktyczny. 

Użyteczny powinno się w tym kontekście rozumieć jako pozwalający osiągnąć cel, mający praktyczne znaczenie przy wytwarzaniu lub korzystaniu z wyrobów. Wzory użytkowe mają nadawać nowe, bardziej ergonomiczne kształty maszynom, urządzeniom oraz innym przedmiotom, wykorzystywanym zarówno w przemyśle, jak i w życiu codziennym.

Użyteczność wzorów przemysłowych ma natomiast łączyć ze sobą elementy poręczności, przydatności i powtarzalności. Wzorem użytkowym nie może być rozwiązanie nadające się wyłącznie do jednorazowego zastosowania. Powtarzalność jest bowiem cechą wynalazku.

Podobnie jak wynalazek, wzór przemysłowy można uznać za nowy, jeśli przed datą jego zgłoszenia nie został podany do wiadomości umożliwiającej jego odtworzenie, Oryginalność oznacza natomiast odróżnianie się w sposób wyraźnie od wzorów znanych, nie powinien być jednak kombinacją już znanych wzorów.

Prawa właściciela patentu na wzór użytkowy

Istotną kwestią jest rozstrzygnięcie tego, kto jest twórcą wzoru użytkowego. Wiąże się to z szeregiem uprawnień i korzyści, które przysługują z tego tytułu.

Twórca - czyli właściciel - ma prawo do:

1. ochrony z rejestracji,

2. wynagrodzenia za korzystanie ze wzoru,

3. wymienienia go jako autora w opisach, rejestrach i innych dokumentach i publikacjach.

Prawo ochronne z rejestracji

Na wzór użytkowy zgodnie z art. 95 prawa własności przemysłowej może być udzielone prawo ochronne. Ochrona ta obejmuje wyłączne prawo do korzystania ze wzoru użytkowego w sposób zarobkowy lub zawodowy na obszarze Rzeczpospolitej Polskiej. Ochrona z rejestracji przysługuje na 10 lat, tak jak to wskazuje art. 95 ustawy: 

Komu przysługuje prawo do rejestracji wzoru użytkowego? 

Jak wskazuje podany powyżej art. 11 ustawy Prawo własności przemysłowej, prawo do rejestracji wzoru użytkowego co do zasady przysługuje twórcy. Ustawodawca określił jednak zamknięty katalog wyjątków od tej zasady, przyznając prawo do rejestracji:

1. w przypadku współautorstwa - twórcom wspólnie,

2. w razie dokonania wzoru użytkowego w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy albo realizacji innej umowy - pracodawcy,

3. w razie wykonania wzoru użytkowego przy pomocy przedsiębiorcy, przedsiębiorca może korzystać z tego wzoru użytkowego we własnym zakresie. Dodatkowo przedsiębiorcy będzie przysługiwało prawo w całości lub częściowo do uzyskania patentu.

W przypadku opracowania wzoru użytkowego wspólnie nie ma wątpliwości, że przysługuje solidarnie i twórcy mają wspólne prawo do ochrony wzoru użytkowego, czerpania korzyści majątkowych i prawa do tytułowania się twórcą we wszelkiego rodzaju publikacjach, opracowaniach i innych dokumentach.  Z punktu widzenia przedsiębiorcy najistotniejszą kwestią jest natomiast przyznanie pracodawcy praw związanych ze stworzeniem wzoru.  W razie stworzenia wzoru użytkowego w trakcie wykonywania obowiązków wynikających ze stosunku pracy lub realizacji umowy prawa przysługują pracodawcy lub odpowiednio zamawiającemu, chyba że strony ustaliły inaczej. Oznacza to, że jeżeli pracownik podczas swojej pracy stworzył wzór użytkowy, prawo to powstaje na rzecz pracodawcy. Regulacja ta dotyczy umów o pracę. W przypadku innych umów cywilnoprawnych (umowy zlecenie czy dzieło) przedmiotem kontraktu jest najczęściej stworzenie owego wzoru użytkowego i warunkiem wywiązania się z umowy jest przekazanie dzieła (w postaci wzoru użytkowego, wraz z przeniesieniem praw autorskich) czy wykonanie zlecenia. Uprawnienia pracodawcy do rejestracji przechodzą tylko, jeżeli pracownik wykonywał pracę związaną z obowiązkami określonymi w umowie, nie muszą one być wskazane wprost, ale obejmować zakres obejmowanego stanowiska, lub powstać przy wykonywaniu innych obowiązków pracowniczych.  

Przykład 1.

Stolarz zatrudniony w tartaku na podstawie umowy o pracę w ramach swoich obowiązków wykonywał stoły na zamówienia - projektował je, a następnie realizował projekt. W ramach swojej pracy skonstruował specjalny stół, który nie znajdował się w katalogu mebli dostępnych w ich firmie. Jego projekt okazał się na tyle atrakcyjny, że pracodawca postanowił zgłosić go jako wzór użytkowy. Prawa do jego zgłoszenia przysługują pracodawcy, ponieważ pracownik wykonał go w ramach stosunku pracy, z materiałów udostępnionych przez pracodawcę w godzinach pracy.

Przykład 2.  

Ten sam stolarz w godzinach swojej pracy zaprojektował dom i wykonał jego drewnianą makietę z materiałów dostępnych w miejscu pracy. Prawo do ochrony projektu domu będzie przysługiwało pracownikowi, ponieważ ten projekt wykonał indywidualnie, nie w ramach obowiązków pracy. Nie będzie miało znaczenia, że wykonał go w czasie pracy i z materiałów pracodawcy. Pracodawca może jednak pociągnąć go do odpowiedzialności za niewywiązywanie się z obowiązków pracowniczych.

Jeżeli natomiast chodzi o przenoszenie praw, określona w art. 20 prawa własności przemysłowej możliwość przeniesienia prawa do korzystania ze wzoru użytkowego może mieć miejsce w sytuacji, gdy dokonuje go twórca, a drugą stroną czynności jest przedsiębiorca.

Zgłoszenie wzoru użytkowego

Ochrona prawna wzoru użytkowego rozpoczyna się od dnia wydania przez Urząd Patentowy prawomocnej decyzji o dzieleniu prawa ochronnego na wzór użytkowy. Zgłoszenie uważa się za dokonane w dniu, w którym wpłynęło do Urzędu patentowego z zachowaniem odpowiedniej formy.

Warunkiem zgłoszenia wzoru użytkowego jest:

1. jego opłacenie,

2. załączenie rysunku wzoru użytkowego,

3. opis jednego rozwiązania,

4. opis istotnych cech technicznych z zastrzeżeniem rozwiązań, jak również opis przedmiotu składającego się  części funkcjonalne.  

Opłaty zgłoszenia wzoru użytkowego

Wniosek podlega opłacie w wysokości:

1. 550zł opłaty jednorazowej za zgłoszenie (+50% jeśli zgłaszamy więcej niż jedno rozwiązanie),

2. 500zł za zgłoszenie w postaci elektronicznej.

Dodatkowe opłaty, które mogą wystąpić przy zgłaszaniu wzoru użytkowego:

1. 25zł za każdą stronę ponad 20 stron opisu, zastrzeżeń i rysunków,

2. 60zł za wniosek o dokonanie zgłoszenia we wcześniejszym terminie,

3. 550zł od wniosku o wydanie dodatkowego prawa ochronnego,

4. 1000zł od wniesionego sprzeciwu,

5. 1000zł od wniosku o wydanie decyzji w postępowaniu spornym,

6. inne.

Łącznie Urząd Patentowy wyróżnia 22 różnej wysokości opłaty jednorazowe.

Wzory użytkowe podlegają również stałej opłacie za ochronę w wysokości: 

Opłaty za ochronę należy wnieść po doręczeniu decyzji o warunkowej o udzieleniu prawa do ochrony. Opłatę za pierwszy okres należy uiścić do 3 miesięcy od daty doręczania prawidłowej decyzji. W przypadku uchybienia terminu Urząd Patentowy może wydać decyzję o jego wygaśnięciu. Po wydaniu prawidłowej decyzji należy opłacić minione terminy i maksymalnie jedną opłatę za kolejny rok ochronny. Opłatę za kolejne okresy ochronne należy wnieść nie później niż w ostatnim dniu upływającego okresu ochronnego.

Sprzeciw dotyczący zgłoszenia wzoru użytkowego

Jeżeli uznamy, że ktoś zgłosił nasz wzór użytkowy jako własny, w terminie 3 miesięcy od daty jego zgłoszenia można wnieść sprzeciw.

Sprzeciw ten zawiera:

1. opłatę za sprzeciw (1000 zł),

2. oznaczenie stron,

3. wskazanie podstawy faktycznej i prawnej wraz z uzasadnieniem,

4. zakres sprzeciwu,

5. podpis.

Osoba zgłaszająca nie swój wzór użytkowy w celu uzyskania prawa ochronnego podlega karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. Dlatego tak ważne jest wskazanie, kto jest jego twórcą.

Wzory użytkowe - korzyści dla zgłaszającego

Ochronę wzoru użytkowego otrzymujemy na 10 lat. Oprócz tak oczywistych korzyści, jak zarabianie na zgłoszonym wzorze użytkowym, uprawniony może również żądać od naruszających zaniechania naruszania, wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, a także naprawienia wyrządzonej szkody poprzez zapłatę wskazanej sumy pieniężnej.

Zarabianie na wzorze użytkowym

W przypadku uzyskania ochrony na wzór użytkowy mamy prawo do dysponowania nim w sposób, jaki uznamy za stosowny. Zarejestrowany wzór można sprzedać lub udzielać licencji i pobierać opłaty od podmiotów, którym zezwolimy na korzystanie z niego. Opłata ta powinna być proporcjonalna do korzyści przedsiębiorcy, który go używa.

Co do zasady, przedsiębiorca taki wypłaca wynagrodzenie się w całości za okres użytkowania lub w częściach, np. miesięcznych transzach. Całość wynagrodzenia wypłaca się najpóźniej w terminie 2 miesięcy od dnia uzyskania pierwszych korzyści ze wzoru użytkowego.

Wynagrodzenie właściciela wzoru użytkowego powinno być podwyższone, jeżeli korzyści osiągnięte przez przedsiębiorcę okazały się znacząco wyższe niż korzyści przyjęte za podstawę do ustalenia wypłaconego wynagrodzenia.

Czego nie można zgłosić jako wzór użytkowy

Nie na wszystkie wzory użytkowe można uzyskać prawo ochronne. Ustawodawca wyłączył możliwość zgłoszenia wzorów użytkowych:

1. których wykorzystanie byłoby sprzeczne z porządkiem publicznym i dobrymi obyczajami,

2. sprzecznych z prawem,  

3. stanowiących odmiany roślin lub zwierząt,  

4. będących sposobami hodowli,

5. będących sposobami leczenia ludzi, diagnostyki.

Dodatkowo za wzory użytkowe nie mogą być uznane:

1. odkrycia, teorie naukowe, metody matematyczne,

2. wytwory o charakterze estetycznym,

3. plany gier, zasady i metody dotyczące działalności umysłowej lub gospodarczej,

4. wytworów, które można wykorzystać w świetle powszechnie przyjętych i uznanych zasadach nauki

5. programów do maszyn cyfrowych,

6. sposobu przedstawiania informacji.